برای برقراری ارتباطات ایمن، سالم و مفید در محیط مجازی، انسان باید ساز و کارهای اخلاقی در حیطه‌های ارتباطی، زبانی و زمانی را بشناسد. از سویی ارتباط با افراد در فضای مجازی از چارچوب‌های زمانی و زبانی فضای حقیقی متأثر است؛ و از سوی دیگر شکل و زبان ارتباط در محیط مجازی قواعد ویژه خود را دارد.
· رعایت آداب فضای حقیقی در ارتباط مجازی
از جمله کاربردهای مهم فناوری اطلاعات و ارتباطات (فاوا) همان‌طور که در نام آن هم دیده می‌شود، برقراری ارتباط بین افراد با کمک فناوری است. از آنجا که توسعه فناوری‌های ارتباطی مثل پست و تلگراف و تلفن در قرن‌های گذشته به آهستگی رخ داده، آداب و رسوم و فرهنگ استفاده از آن‌ها در جوامع مختلف به تدریج در میان مردم شکل گرفته بود. اما در سه دهه گذشته که انقلاب اطلاعاتی به سرعت ابزارها و بسترهای برقراری ارتباط بین انسان‌ها را دگرگون کرده، اخلاق و آداب ارتباطات مجازی آن‌چنان که باید فرصت تدوین و ترویج نیافته است. به بیان دیگر، اخلاق ارتباطات از توسعه ارتباطات جا مانده است.
هر چند که اصول کلی حاکم بر روابط اخلاقی بین فردی در فضای حقیقی و مجازی مشترک است؛ اما وقتی پای حضور از راه دور در میان باشد، ظرافت‌های زیادی باید چاشنی ارتباطات مجازی کرد تا کیفیت و خاصیت مکالمات و محاورات حفظ شود. با این حال آدم، آدم است؛ چه حضوری و چه مجازی. سلام کردن به دیگران در آغاز ارتباط و ادای پاسخ سلام رفتاری اخلاقی است و بی‌توجهی به آن نشانه‌ی بی‌ادبی؛ چه در محاورات حضوری و چه مجازی.
همان‌طور که گفتگوی اعضای خانواده در خانه تابع آداب و اخلاق خاصی است؛ پس انتقال این ارتباطات به فضای مجازی نباید در رعایت این موارد اختلالی ایجاد کند. توجه به مواردی از قبیل رعایت احترام پدر و مادر در خطاب کردن و به کار بردن کلمات، رعایت احترام بزرگتر و کوچکتر در سخن گفتن خواهرها و برادرها، رعایت حال و هوا و سن و سال بچه‌ها توسط والدین در میزان توجه کردن و بیان مطالب و انتظارات در فضای مجازی نیز ضروری است و در ارسال پیام برای دیگران باید به سن و سال و جایگاه و شخصیت حقیقی آنان توجه شود.
اگر گفتگوی با غریبه‌ها در کوچه و خیابان آدابی دارد؛ در فضای مجازی هم آدابی برقرار است. شایسته است که در شروع کلام با غریبه‌ها، ابتدا فرد خود را معرفی کند و شایسته نیست وقتی کسی تمایل به گفتگو و همراهی ندارد، با صحبت بی‌جا برای او مزاحمت ایجاد شود. باید توجه داشت که اگر گفتگوی یک خانم و آقای غریبه (نامحرم) در جامعه اسلامی همراه با حیا و خویشتنداری و رعایت حریم شرعی است، در گفتگوی مجازی هم این آداب جاری هستند. این توصیه‌های اخلاقی ساده ولی کاربردی تا حد زیادی می‌تواند از به هم ریختگی مناسبات مجازی جلوگیری کند و پیوندی صحیح بین ارتباطات حضوری و مجازی برقرار سازد.[1]
· پُر کردن جای خالی «زبان بدن» در ارتباط مجازی
قواعد و هنجارهای متداول در مکالمات و محاورات روزمره، به محض مجازی شدن ارتباطات، نیاز به بازنگری و به‌روزآوری دارد. بی‌زمانی، بی‌مکانی، بی‌جسمی
و نافراموشی ارتباطات مجازی موجب می‌شود که شیوه‌ها و عادت‌های مرسوم ما در زندگی واقعی، در فضای مجازی کارآمد نباشد.
هرچند ظاهراً انتقال پیام در فضای مجازی به آسانی و با سرعت اتفاق می‌افتد؛ اما نباید فراموش کرد که تمامی این ارتباطات بدون حضور جسم‌های کاربران اتفاق می‌افتد. در ارتباطات حضوری، بخش زیاد و البته ناپیدای انتقال پیام برعهده بدن‌های است و بسیاری اوقات «زبان بدن» مهم‌تر از «زبان کلمات» عمل می‌کند. افراد با نوع ایستادن، نگاه کردن به صورت مخاطب، لبخند زدن، سر تکان دادن و ابراز احساسات کردن، احترام و ادب خود را به دیگران ابراز می‌کنند. اما وقتی کاربر فضای مجازی پیامکی مینویسد، یا مشغول گفتگو در یک پیام‌ر‌سان مجازی می‌شود، فقط تیزی کلمات است که به سمت مخاطب نشانه می‌رود. در این موقعیت‌ها دیگر خبری از لحن و فراز و فرود صدا نیست.
برای جبران این فقدان، یک راه‌حل، بکارگیری درست و دقیق «برچسب‌ها» (Sticker) یا بهتر از آن «شکلک‌ها» (Emoji) در مکالمات است که به انتقال احساسات واقعی کمک می‌کند. شکلک‌ها هر چند کوچک و بی‌حرکت هستند، اما اگر حرفهای استفاده شوند می‌توانند از خشکی و سردی کلمات بکاهند و جلوی سوءتفاهم‌های احتمالی را بگیرند.
جدول 1: جدول راهنمای برخی شکلک‌های پرکاربرد حاوی شش دسته از احساسات انسانی
البته شکلک‌ها بغیر از پر کردن زبان بدن و انتقال احساسات، نوع جدیدی از بیان اختصاری را هم ایجاد کرده‌اند که مسلط بودن بر آن می‌تواند ارتباطات مجازی را آسان‌تر و جذاب‌تر کند.
جدول 2: جدول راهنمای برخی شکلک‌های پرکاربرد در انتقال سریع معنا
استفاده متعادل از پیام‌های صوتی نیز برای جبران نواقص ارتباطات سرد و خطی مجازی راه‌گشاست. پیام‌های صوتی اگر به اندازه و درست ارسال شوند می‌توانند بخشی از حس و محبت و احترام را به مخاطب منتقل کنند. ضبط پیام صوتی در محیطی آرام همراه با لحن و سرعت مناسب از آداب استفاده از پیام صوتی است. البته پیام صوتی نباید طولانی باشد. اگر پیام صوتی طولانی ضبط شده باشد، بهتر است چند کلمه در توضیح آن نوشته شود تا مخاطب با توجه بیشتری به آن گوش کند.
· رعایت قواعد زبان فارسی در ارتباط مجازی
اکتفا کردن به استفاده از کلمات در ارتباطات مجازی نمی‌تواند موجب برقراری ارتباط کامل و احترام‌آمیز بشود؛ اما این به آن معنا نیست که خود کلمات و استفاده از آنان دارای مراتب آداب و اخلاق نیستند.
برای حفظ احترام در گفتگوهای مجازی، گاهی لازم است از کلمات و جملات بیشتری استفاده و از ارسال تک کلمه یا جملات ناقص خودداری شود. خطاب قرار دادن مخاطب با عبارت‌های محترمانه و دوستانه در ابتدای نوشته، استفاده از عبارت‌های احترام‌آمیز در لابلای جملات و «انتخاب کلمات مؤدبانه» حداقل تلاشی است که برای برقراری ارتباط مجازی در چهارچوب‌های اخلاقی لازم است.
صحیح نویسی کلمات و پرهیز از غلط‌های املایی نوعی احترام به مخاطب محسوب می‌شود. تلاش برای ویراسته‌نویسی و پیراسته‌نویسی و استفاده از علائم نگارشی مناسب، میزان اهمیت به طرف مقابل را نشان می‌دهد. هر چند نمی‌توان یکسره حکم به ممنوعیت شکسته‌نویسی در محاورات مجازی داد، اما رعایت قواعد شکسته‌نویسی برای برقراری ارتباط بهتر ضروری است. مثلاً صورت صحیح «بگذار» در شکسته‌نویسی «بذار» است و نه «بزار» یا «چیو میخای سین کنی» به شکل درست شکسته می‌شود: «چی رو می‌خوای ببینی؟»
جدول 3: جدول راهنمای انواع غلط‌های شایع نگارشی و برخی نمونه‌های آن
توصیه‌ي دیگر، «یکجانویسی» همه پیام بجای ارسال خط به خط آن برای مخاطب است. خواندن یک متن پنج خطی که یک‌جا ارسال شده و در نوشتن آن تمام نکته‌های بالا رعایت شده، حس احترام‌آمیز بیشتری به مخاطب می‌دهد تا این‌که همان پیام جمله به جمله ارسال شود. در ارسال خط به خط گویی نویسنده حوصله نداشته تا حرفهای خودش را یک‌جا بنویسد و ویرایش کند و بعد ارسال کند. به همین سادگی حس بی‌حوصلگی نویسنده به مخاطب منتقل می‌شود و در تصویرسازی ذهنی او اثر می‌گذارد.
· دقت به «زمان» در ارتباط مجازی
امکان برقراری ارتباط دائمی از طریق فضای مجازی و تلفن‌های همراه به عنوان یک مزیت توسعه این فناوری‌ها ذکر می‌شود. بدون توجه به این موضوع که «ارتباط همیشگی» نباید منجر به «مزاحمت همیشگی» شود! اگر این امکان برای کاربران فراهم شده است که بدون توجه به «شنبه و جمعه» و «صبح و شب» با یکدیگر ارتباط داشته باشند، به این معنی نیست که باید تفاوت روزها و ساعت‌ها را نادیده بگیرند. ممکن است که ارسال پیام در ساعت ۱۱ شب برای کسی که در خیابان است نابجا نباشد، اما دریافت و پاسخ دادن به این پیام برای کسی که همان‌زمان در منزل آماده خواب می‌شود کاملاً نابجا است؛ لذا امروز به عنوان یک رفتار اخلاقی، «ارسال پیام» قبل از «تماس گرفتن» در ساعت‌های غیرمتعارف تقریباً متداول شده است.
انتظار از زمان دریافت پاسخ هم باید منطقی باشد. همان‌طور که اخلاقی است در اولین فرصت بعد از دریافت پیام، پاسخ مناسب آن را ارسال شود؛ ممکن است «اولین فرصت مناسب» در همان لحظه دریافت پیام نباشد! در مواقعی که برای ارسال پاسخ مناسب نیاز به تأمل و بررسی بیشتری وجود دارد، اخلاقی‌تر است که فرد یک پاسخ کوتاه در لحظه ارسال کند. مثلاً: «پیام شما را مشاهده کردم. به زودی پاسخ خواهم داد.» البته ادب حکم می‌کند که پاسخ پیغام در زمان مناسب برای فرد منتظر ارسال شود.
[1] برای نگاهی جامع به این موضوع، کتاب «تزاحم اخلاقی در شبکه‌های اجتماعی؛ از چالش تا تصمیم» نوشته دکتر حسینعلی رحمتی (انتشارات دارالحدیث، ۱۴۰۱) را ببینید.
