آفت شایعه و دروغ در فضای مجازی
- دسته‌بندی: دانش ارتباطی
- تاریخ:
در عصر رسانه‌ها، که انتشار اخبار در فضای مجازی و رسانه‌های اجتماعی، اهمیت بیشتری نسبت به انتقال شفاهی آن پیدا کرده، شایعات لباس جدیدی پوشیده و در قالب «اخبار جعلی»[1] خودنمایی می‌کنند. هر چند در سواد رسانه‌ای به موضوع «شایعات و اخبار جعلی» پرداخته می‌شود و تقویت تفکر انتقادی نسبت به پیام‌های رسانه‌ای به عنوان راه‌حلی برای در امان ماندن از آسیب این‌گونه اخبار شمرده می‌شود؛ اما با نگاه اخلاقی نیز می‌توان رهیافت‌های مهمی درباره تولید و انتشار شایعات به دست آورد.
B ضعف‌های اخلاقی منجر به شایعه‌سازی
«شایعه» خبر یا اطلاعات ناصحیح و گمراه‌کننده‌ای است که معمولاً از فردی به فرد دیگر به‌طور شفاهی و بدون هیچ‌گونه اطمینان و دلیل و مدرک کافی انتقال می‌یابد. «شایعه» به عنوان یک پدیده بسیار قدیمی در جوامع انسانی، زمانی شکل می‌گیرد که دسترسی به اطلاعات درست برای افراد ممکن نباشد. افراد کنجکاو، زودباور یا عجول به راحتی به تولید و نشر شایعات دامن می‌زنند. هر چقدر که موضوع شایعه در زندگی مردم اهمیت بیشتری داشته باشد، انتشار آن جدی‌تر بوده و تأثیرگذاری بیشتری خواهد داشت.
در ریشه‌یابی روانی شایعه‌سازان، به برخی خصلت‌های اخلاقی مذموم برخورد می‌کنیم که با توجه به آن‌ها می‌توان از لغزشگاه شایعه‌سازی در امان بود:
C شرارت و بدطینتی
انسان شرور و تبهکار برای رسیدن به مقاصد دنیوی، با وارونه جلوه دادن حقایق به دنبال منافع خویشتن است. ریشه این شرارت و بدطینتی نیز در نقصان نوع‌دوستی و خیرخواهی فرد نسبت به دیگران نهفته است.
C انتقام‌جویی
انتقام‌جویی ریشه در نقصان محبت و نگرش کینه‌توزانه داشتن شخص دارد. از اینرو کسی که گرفتار خشم و انتقام‌جویی نسبت به دیگران است، به نشر اکاذیب درباره افراد و جریانات می‌پردازد تا مگر از این طریق بتواند خشم خود را تخلیه کند.
C احساس حقارت یا حسادت نسبت به دیگران
کمبود عزت نفس و قدر نشناختن کرامت خود باعث می‌شود فرد نعمت‌های خود را نبیند و نسبت به دیگران احساس ضعف و حقارت کند. چنین فردی شروع به حسادت‌ورزی نسبت به خوبی‌ها و نعمت‌های ظاهری دیگران می‌کند و برای جبران ضعف خود، به وادی ساخت و پرداخت شایعات درباره آنان می‌غلتد.
C تسری عیب‌های خود به دیگران
کسى که خود معیوب است دوست دارد تا عیوب او شایع شده و افرادى همانند او در جامعه وجود داشته باشند. لذا به شایعه‌بافی درباره دیگران می‌نشیند.
چنانکه امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌فرمایند: «كسانى كه خود عیب دارند، علاقه‌مند به شایع كردن عیب‌هاى مردم هستند تا جاىِ عذر و بهانه براى عیب‌هاى خودشان باز شود.»[2]
C گزافه‌گویی و پرگویی
شخصی که دچار ضعف اعتماد به نفس باشد، مجبور است برای جلب توجه دیگران حرف‌های عجیب بزند. از اینرو کسى که گرفتار گزافهگویى باشد، زبان او از اختیار عقل و ایمان خارج شده و بر مبنای هواهای نفسانى سخن مىگوید. لذا به تدریج برای پوشاندن نقص اعتماد به نفس خود، عادت به غیبت و تهمت می‌کند و به شایعهسازى و زدن حرف‌های عجیب و بی‌سند و مدرک مىپردازد.
B خصلت‌های فضای مجازی منجر به شایعه‌سازی
در کنار این پنج «نقص اخلاقی شخصی» که موجب گرایش به شایعه سازی می‌شوند، برخی مختصات و ویژگی‌های فضای مجازی و بسترهای انتشار محتوا، زمینه دامن زدن به شایعات را فراهم می‌کنند:
C گمنامی کاربران
امکان تولید و بازنشر محتوا در رسانه‌های اجتماعی با هویت‌های مجازی مبهم و نامعتبر، از جمله دلایل انتشار وسیع شایعات در این فضا است. وقتی هر کسی بدون آن که هویت واقعی خویش را پاسخگوی گفتارهای مجازی بداند، امکان حضور و فعالیت در رسانه‌های اجتماعی را دارد، طبیعتاً فضا برای شایعه‌پردازی امن می‌شود.
C ضریب دادن به محتوای زرد
دیدپذیر کردن و ضریب دادن به محتوای زرد و شایعات، یکی از نواقص سازوکارهای سکوهای مجازی است. از آن جایی که محتواهای سست اما عجیب و شگفت‌انگیز، بیشتر از محتواهای علمی و دقیق مورد توجه عموم مخاطبان قرار می‌گیرد، معمولاً چیدمان پیشخوان و صفحات اول رسانه‌های اجتماعی به نفع این‌گونه محتوا صورت می‌گیرد و مخاطب ناخودآگاه با چنین محتوایی بیشتر مواجه می‌شود.
شکل 3: صفحه پیشخوان «یافته‌ها» (Discovery) گوگل که اغلب محتوای پیشنهادی آن زرد و صرفاً برای کلیک گرفتن از کاربران است.
C عطش دیده شدن
معیار سنجش ارزش محتوا در فضای مجازی، میزان بازدید آن است. از اینرو وقتی سکوهای مجازی با سازوکارهای فنی، شایعات را دیدپذیرتر از محتوای صحیح و دقیق کردند، کاربرانی که مشتاق دیده‌شدن و ارتقای جایگاه در نردبان توجه مخاطبان هستند؛ خود به خود اقدام به تولید و دامن زدن به محتوای زرد و شایعات می‌کنند. این یک چرخه مخرب و توقف ناپذیر است.
B راهکارهای اخلاقی مقاومت در برابر شایعات
هر چند بخشی از مسئولیت تولید و بازنشر محتوای جعلی و شایعات در سکوهای مجازی با صاحبان این بسترها است و دولت‌ها برای حفظ آرامش روانی جامعه و پیشگیری از تنش‌های اجتماعی باید نظارت و مراقبت لازم در این زمینه داشته باشند، اما شنونده نیز در جایگاه خواننده اخبار راست یا دروغ مجازی علاوه بر تقویت تفکر انتقادی، وظایفی اخلاقی بر دوش دارد:
C توجه دائمی به حضور خداوند
مطابق باورهای اسلامی، همه پندارها، گفتارها و رفتارهای انسان نزد خداوند ثبت و محاسبه می‌شود. چنانکه در قرآن کریم تأکید شده «از چیزی که به آن علم نداری [بلکه برگرفته از شنیده‌ها، ساده‌نگری‌ها، خیالات و اوهام است] پیروی مکن؛ زیرا گوش و چشم و دل [که ابزار علم و شناخت واقعی‌اند] موردِ بازخواست‌اند»[3] پس مطلوب است که با وسواس بیشتری به محتواها و اخبار مجازی دقت شود تا فرد باورهای خود را بر اساس اطلاعات صحیح بنا کند و در دام جعلیات و شایعات نیفتد.
C توجه به پیامدهای عمل
تمامی پیامدهای یک عمل برای فرد مسئولیت آور است. اگر کسی به گزاره «هر سخنی اثر خود را دارد» باور داشته باشد، آنگاه درباره سخن‌پراکنی دقت او افزایش می‌یابد؛ زیرا ممکن است برخی از حرف‌های به ظاهر ساده در سرنوشت فرد یا افراد زیادی تأثیر داشته باشند. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله فرمودند: «هر كس زشت‌کاری و گناهى را فاش كند، مانند كسی است كه آن را انجام داده است.»[4] لذا سفارش اخلاقی آن است که افراد به نتایج رفتارها و گفتارهای خود بیاندیشند تا از هر گونه زیان‌رسانی به خود و دیگران و آسیب رساندن به امنیت روانی جامعه پرهیز کنند.
C عادت به تأمل قبل از عمل
هر سخنی که از زبان انسان خارج می‌شود، هر نوشته و بازنشر و تأیید و حتی سکوت به راحتی امکان جبران ندارد و مورد محاسبه دقیق الهی قرار خواهد گرفت. لذا توصیه اخلاقی آن است که انسان خود را به «تأمل قبل از عمل» و «تأمل قبل از سخن و نقل قول و …» عادت دهد. در این باره این حکایت گلستان سعدی خواندنی است که:
طایفه‌ای از حکما هندوستان در فضایل بزرجمهر سخن می‌گفتند، به آخر جز این عیبش ندانستند که در سخن گفتن بطیء است یعنی درنگ بسیار می‌کند و مستمع را بسی منتظر باید بودن تا تقریر سخنی کند. بزرجمهر بشنید و گفت: اندیشه کردن که چه گویم به از پشیمانی خوردن که چرا گفتم.
سخن‌دان پرورده پیر کهن / بیندیشد آنگه بگوید سخن
مزن تا توانی به گفتار دم/ نکو گوی، گر دیر گویی چه غم
C عادت به انجام عمل مطمئن
این دستور صریح قرآنی به مؤمنان است که: «اگر فاسقى خبرى برایتان آورد، خبرش را بررسى و تحقیق كنید تا مبادا از روى ناآگاهى گروهى را آسیب و گزند رسانید و بر كردۀ خود پشیمان شوید.»
إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَینُوا أَنْ تُصِیبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِینَ (آیه ۶ سوره حجرات)
پس افراد موظف هستند تا اطلاعات مورد نیاز را از منابع موثق تهیه نمایند تا به آنچه باور کرده‌اند یا قصد انتشارش را دارند، بتوانند اطمینان کنند. پرسش از «آگاهان پرهیزکار» و مشورت با آنان، یک رفتار اخلاقی برای رسیدن به اطمینان و آرامش است. عمل مطمئنی که ریشه در آگاهی اخلاقی داشته باشد، نزد خردمندان جهان پسندیده و توصیه شده است.
[1] Fake News
[2] «ذَوُو العُيوبِ يُحِبُّونَ إشاعَةَ مَعايبِ الناسِ؛ لِيَتَّسِعَ لَهُمُ العُذرُ في مَعايبِهِم» (غرر الحكم: 5198)
[3] «وَ لا تَقْفُ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ كُلُّ أُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا» (آیه ۳۶ سوره اسراء)
[4] «مَن أذاعَ فاحِشَةً كانَ كمُبتَدِئها» (الكافي: 2/356/2)
