در عصر رسانه‌ها، که انتشار اخبار در فضای مجازی و رسانه‌های اجتماعی، اهمیت بیشتری نسبت به انتقال شفاهی آن پیدا کرده، شایعات لباس جدیدی پوشیده و در قالب «اخبار جعلی»[1] خودنمایی می‌کنند. هر چند در سواد رسانه‌ای به موضوع «شایعات و اخبار جعلی» پرداخته می‌شود و تقویت تفکر انتقادی نسبت به پیام‌های رسانه‌ای به عنوان راه‌حلی برای در امان ماندن از آسیب اینگونه اخبار شمرده می‌شود؛ اما با نگاه اخلاقی نیز می‌توان رهیافت‌های مهمی درباره تولید و انتشار شایعات به دست آورد.
· ضعف‌های اخلاقی منجر به شایعه‌سازی
«شایعه» خبر یا اطلاعات ناصحیح و گمراه‌کننده‌ای است که معمولاً از فردی به فرد دیگر به‌طور شفاهی و بدون هیچ‌گونه اطمینان و دلیل و مدرک کافی انتقال می‌یابد. «شایعه» به عنوان یک پدیده بسیار قدیمی در جوامع انسانی، زمانی شکل می‌گیرد که دسترسی به اطلاعات درست برای افراد ممکن نباشد. افراد کنجکاو، زودباور یا عجول به راحتی به تولید و نشر شایعات دامن می‌زنند. هر چقدر که موضوع شایعه در زندگی مردم اهمیت بیشتری داشته باشد، انتشار آن جدی‌تر بوده و تاثیرگذاری بیشتری خواهد داشت.
در ریشه‌یابی روانی شایعه‌سازان، به برخی خصلت‌های اخلاقی مذموم برخورد می‌کنیم که با توجه به آن‌ها می‌توان از لغزشگاه شایعه‌سازی در امان بود:
انسان شرور و تبهکار برای رسیدن به مقاصد دنیوی، با وارونه جلوه‌دادن حقایق به دنبال منافع خویشتن است.
کسی که گرفتار خشم و انتقام‌جویی نسبت به دیگران است، به نشر اکاذیب درباره افراد و جریانات می‌پردازد.
کسی که درون خود درباره خوبی‌های دیگران احساس حقارت کند و به آنان حسد بورزد، به وادی ساخت و پرداخت شایعات درباره آنان می‌غلطد.
چنان که امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌فرمایند: «كسانى كه خود عيب دارند، علاقه‌مند به شايع كردن عيب‌هاى مردم هستند تا جاىِ عذر و بهانه براى عيب‌هاى خودشان باز شود.» (ذَوُو العُيوبِ يُحِبُّونَ إشاعَةَ مَعايبِ الناسِ؛ لِيَتَّسِعَ لَهُمُ العُذرُ في مَعايبِهِم)[2]
کسى که خود معیوب است دوست دارد تا عیوب او شایع شده و افرادى همانند او درجامعه وجود داشته باشند. لذا به شایعه‌بافی درباره دیگران می‌نشیند.
کسى که گرفتار گزافه گوئى باشد، زبان او از اختیار عقل و ایمان خارج شده و بر مبناى هواهاى نفسانى سخن مىگوید. لذا به تدریج عادت به غیبت و تهمت می‌یابد و به شایعه سازى مى پردازد.
در کنار این پنج «نقص اخلاقی شخصی» که موجب گرایش به شایعه سازی می‌شود، برخی مختصات و ویژگی‌های فضای مجازی و بسترهای انتشار محتوا، زمینه دامن زدن به شایعات را فراهم می‌کند:
امکان تولید و بازنشر محتوا در رسانه‌های اجتماعی با هویت‌های مجازی مبهم و نامعتبر، از جمله دلایل انتشار وسیع شایعات در این فضا است. وقتی هر کسی بدون آن که هویت واقعی خویش را پاسخگوی گفتارهای مجازی بداند، امکان حضور و فعالیت در رسانه‌های اجتماعی را دارد، طبیعتاً فضا برای شایعه‌پردازی امن می‌شود.
دیدپذیر کردن محتوای زرد و شایعات، یکی از نواقص سازوکارهای سکوهای مجازی است. از آن جایی که محتواهای سست و شگفت‌انگیز، بیشتر از محتواهای علمی و دقیق مورد توجه عموم مخاطبان قرار می‌گیرد، معمولاً چیدمان پیشخوان رسانه‌های اجتماعی به نفع اینگونه محتوا صورت می‌گیرد و مخاطب ناخودگاه با چنین محتوایی بیشتر مواجه می‌شود.
وقتی سکوهای مجازی با سازوکارهای فنی، شایعات را دیدپذیرتر از محتوای صحیح و دقیق کردند، کاربرانی که مشتاق دیده‌شدن و ارتقای جایگاه در نردبان توجه مخاطبان هستند؛ خود به خود اقدام به تولید و دامن زدن به محتوای زرد و شایعات می‌کنند. این یک چرخه مخرب و توقف ناپذیر است.
هر چند بخشی از مسئولیت تولید و بازنشر محتوای جعلی و شایعات در سکوهای مجازی با صاحبان این بسترها است و دولت‌ها برای حفظ آرامش روانی جامعه و پیشگیری از تنش‌های اجتماعی باید نظارت و مراقبت لازم در این زمینه داشته باشند، اما شنونده نیز در جایگاه خواننده اخبار راست یا دروغ مجازی علاوه بر تقویت تفکر انتقادی، وظایفی اخلاقی بر دوش دارد:
مطابق باورهای اسلامی، همه پندارها، گفتارها و رفتارهای انسان نزد خداوند ثبت و محاسبه می‌شود. چنانکه در قرآن کریم تأکید شده از چیزی که به آن علم نداری [بلکه برگرفته از شنیده‌ها، ساده‌نگری‌ها، خیالات و اوهام است] پیروی مکن؛ زیرا گوش و چشم و دل [که ابزار علم و شناخت واقعی‌اند] موردِ بازخواست‌اند. (وَ لا تَقْفُ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ كُلُّ أُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا)[3] پس مطلوب است که با وسواس بیشتری به محتواها و اخبار مجازی دقت شود تا فرد باورهای خود را بر اساس اطلاعات صحیح بنا کند و در دام جعلیات و شایعات نیفتد.
تمامی پیامدهای یک عمل برای فرد مسئولیت آور است. اگر کسی به گزاره «هر سخنی اثر خود را دارد» باور داشته باشد، آنگاه درباره سخن‌پراکنی دقت او افزایش می‌یابد؛ زیرا ممکن است برخی از حرف‌های به ظاهر ساده در سرنوشت فرد یا افراد زیادی تاثیر داشته باشند. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «هر كس زشتكارى و گناهى را فاش كند، مانند كسی است كه آن را انجام داده است.» (مَن أذاعَ فاحِشَةً كانَ كمُبتَدِئها)[4] لذا سفارش اخلاقی آن است که افراد به نتایج رفتارها و گفتارهای خود بیاندیشند تا از هر گونه زیان‌رسانی به خود و دیگران و آسیب رساندن به امنیت روانی جامعه پرهیز کنند.
هر سخنی که از زبان انسان خارج می‌شود، هر نوشته و بازنشر و تأیید و حتی سکوت به راحتی امکان جبران ندارد و مورد محاسبه دقیق الهی قرار خواهد گرفت. لذا توصیه اخلاقی آن است که انسان خود را به «تأمل قبل از عمل» و «تأمل قبل از سخن و نقل قول و …» عادت دهد. در اینباره این حکایت گلستان سعدی خواندنی است که:
طایفه‌ای از حکماء هندوستان در فضایل بزرجمهر سخن می‌گفتند، به آخر جز این عیبش ندانستند که در سخن گفتن بطیء است یعنی درنگ بسیار می‌کند و مستمع را بسی منتظر باید بودن تا تقریر سخنی کند. بزرجمهر بشنید و گفت: اندیشه کردن که چه گویم به از پشیمانی خوردن که چرا گفتم.
سخندان پرورده پیر کهن / بیندیشد آنگه بگوید سخن
مزن تا توانی به گفتار دم/ نکو گوی، گر دیر گویی چه غم
این دستور صریح قرآنی به مؤمنان است که: «اگر فاسقى خبرى برايتان آورد، خبرش را بررسى و تحقيق كنيد تا مبادا از روى ناآگاهى گروهى را آسيب و گزند رسانيد و بر كردۀ خود پشيمان شويد.» (إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ)[5]
پس افراد موظف هستند تا اطلاعات مورد نیاز را از منابع موثق تهیه نمایند تا به آنچه باور کرده‌اند یا قصد انتشارش را دارند، بتوانند اطمینان کنند. پرسش از «آگاهان پرهیزکار» و مشورت با آنان، یک رفتار اخلاقی برای رسیدن به اطمینان و آرامش است. عمل مطمئنی که ریشه در آگاهی اخلاقی داشته باشد، نزد خردمندان جهان پسندیده و توصیه شده است.
[1] Fake News
[2] غرر الحكم : 5198
[3] آیه ۳۶ سوره اسراء
[4] الكافي: 2/356/2
[5] آیه ۶ سوره حجرات
