آزارگری در اینترنت نوعی رفتار خشونت‌آمیز یا آزاردهنده است که می‌تواند تأثیرات جدی بر قربانیان داشته باشد؛ از جمله آسیب‌های روحی، احساس تنهایی و افسردگی و حتی خودکشی. این آزارگری‌ها می‌تواند شامل مواردی مانند توهین، تهدید، انتشار اطلاعات نادرست، یا ایجاد رعب و وحشت باشد.
هر رابطه دو طرفه‌ای می‌تواند در مواقعی آزاردهنده و نامطلوب باشد. دو دوست، دو همکار و حتی دو همسر ممکن است در مواقعی از زندگی، طرف مقابل خود را با گفتار یا رفتاری ناپسند اذیت کنند. توجه به سالم بودن رابطه از جمله اخلاقی‌ترین شرایط یک ارتباط پایدار است. مکاتب اخلاقی مختلف، رویکرد مشترکی در انذار دادن نسبت به انواع آزارگری‌ها دارند. «ناسزاگویی»، «استهزا»، «غیبت»، «تهمت» و «تجسس» از جمله موارد مهم آزار و اذیت زبانی در اخلاق اسلامی است که در آیات قرآن و روایات معصومان (ع) نکوهش شده است:
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید؛ نباید گروهی از مردان شما گروه دیگر را مسخره کنند، شاید آنها از اینها بهتر باشند؛ و نه زنانی زنان دیگر را، شاید آنان بهتر از اینان باشند؛ و یکدیگر را مورد طعن و عیب جویی قرار ندهید و با القاب زشت و ناپسند یکدیگر را یاد نکنید» (سوره حجرات/ ۱۱ و ۱۲)
اگر در گذشته این آزارگری‌ها در ارتباطات حقیقی و حضوری رخ می‌داد، امروزه با پیشرفت فناوری‌های ارتباطی، دامنه انواع آزار و اذیت به خلوت‌های شخصی نیز کشیده شده است. تا جایی که سال‌هاست در محافل علمی برای توصیف انواع رفتار‌های آزاردهنده، توهین‌آمیز، خشونت‌بار، ارعاب، تهدید، تحقیر و تمسخر افراد با استفاده از اینترنت و موبایل از عبارت «قُلدری مجازی» (سایبربولینگ)[1] استفاده می‌شود.
البته بین آزارگری در زندگی حقیقی و قلدری مجازی تفاوت‌هایی وجود دارد. آزارگری در فضای مجازی می‌تواند به صورت ناشناس اتفاق بیفتد و دامنه آن به دلیل بی‌جسمی و بی‌مکانی فضای مجازی به افراد بسیار زیادی گسترش یابد. به همین ترتیب پناهگاه امنی هم در فضای مجازی برای در امان ماندن از آزارگری‌های مخرب وجود ندارد.
قلدری مجازی می‌تواند به وسیله‌ی ارسال رایانامه، پیامک یا به اشتراک‌گذاری محتوایی نادرست و غیرواقعی در گروه‌های مجازی و شبکه‌های اجتماعی انجام شود. متأسفانه به دلیل گسترش ارتباطات مجازی و استفاده روزافزون از این فناوری‌ها، قلدری مجازی در میان جوانان و نوجوانان بخاطر شرایط احساسی و هیجانی خاص، امکان شیوع فراوان دارد. لذا توجه به برخی مبانی اخلاقی و تذکر به رعایت هنجارهای اخلاقی برای این گروه می‌تواند مفید باشد.
شکل 7: بازخوردهای منفی غیرمنصفانه و مغرضانه، حرف‌های رکیک و تمسخر از مصادیق آزارگری مجازی‌اند.
در تعالیم اسلامی، آزارگری در «خودکم‌بینی» و «ذلت نفس» ریشه دارد. فرد آزارگر خودش را نسبت به دیگران در مرتبه پایین‌تری از کمالات و فضایل می‌یابد و سعی می‌کند با توهین و تحقیر و … حسادت خود را التیام بخشد. چنان‌که پيامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «زبونترين مردم كسى است كه مردم را خوار كند.» (أذَلُّ الناسِ مَن أهانَ الناسَ)[2] و امام هادی (ع) تأکید دارند: «از شرّ كسى كه خودش را سبك شمارد ايمن مباش» (مَن هانَت عَلَيهِ نَفسُهُ فَلا تَأمَن شَرَّهُ)[3]
دقیقاً در نقطه مقابل این افراد، مؤمنان و افراد بهره‌مند از عقل الهی قرار دارند که در هیچ حالتی راضی به آزار دیگران نیستند. از امام سجاد (ع) نقل است که: «آزار نرساندن، از كمال خِرَد است و در دنيا و آخرت، مايه راحتى تن است.» (كَفُّ الأَذى مِن كَمالِ العَقلِ، وَ فيهِ راحَةُ البَدَنِ عاجِلاً وَ آجِلاً)[4] و در حدیثی مشهور، پیامبر اکرم (ص) شرط مسلمانی را در امان بودن مسلمانان از دست و زبان فرد دانسته‌اند. (المُسلِمُ مَن سَلِمَ المُسلمونَ مِن لِسانِهِ و يَدِهِ)[5]
پس برای پیشگیری از بروز «آزارگری» در افراد باید به تقویت مؤلفه‌های «خودشناسی» و «عزت نفس» در آنان بپردازیم. انسانی که خودش را بنده‌ای از بندگان خدا بداند و فراز و فرودهای مسیر زندگی را مشیت الهی و اسباب آزمایش و رشد خودش بشمارد، با دیگر انسان‌ها از در محبت وارد می‌شود و دردهای شخصی خودش را با انتقام گرفتن از دیگران التیام نمی‌دهد.
پژوهش‌های نشان می‌دهد که با وجود همه آموزش‌ها و پیشگیری‌ها، باز هم قلدری مجازی رخ می‌دهد. چه توصیه‌های اخلاقی برای مواجهه با انواع آزارگری‌ها در فضای مجازی وجود دارد؟ این نکته‌های مهم را والدین و مربیان باید بدانند و به نوجوانان هم بیاموزند:
هدف بسیاری از پیام‌گذاران مخرب و ناشناس در صفحات عمومی که به آنها ترول[6] یا «اوباش مجازی» گفته می‌شود، جلب توجه و منحرف کردن بحث و موضوع است. توجه نشان دادن، پاسخ دادن و وارد هرگونه بحث دو طرفه شدن با این افراد نشانه پیروزی آنان و شکست ذهنی و روانی شماست. پس به عنوان «دستورالعمل شماره 1»، بهتر است فرد قربانی قلدری مجازی، آنها را کاملاً نادیده بگیرد و در صورت امکان دسترسی آنها به صفحات شخصی را مسدود کند.
کسانی که در یک محفل مجازی، شاهد آزارگری دیگران هستند به هیچ‌وجه نباید آن را نادیده بگیرید و متناسب با شأن و جایگاه خود در آن گروه، باید به آزارگر تذکر بدهند. حمایت آشکار از قربانی و راهنمایی او برای عمل به «دستور العمل شماره 1»، یعنی نادیده گرفتن فرد قلدر، هم وظیفه حامیان است.
اگر مزاحمت به صورت خصوصی برای کسی اتفاق می‌افتد، هرچند توصیه ابتدایی همان نادیده گرفتن است، اما ادامه‌دار شدن این آزارگری باید جدی گرفته شود. اگر بی‌توجهی و مسدودسازی جواب نداد، لازم است که این موضوع با نزدیکان در میان گذاشته و مشورت شود. البته برای طرح شکایت و دعوی قانونی در انتهای این مسیر باید مستندات قلدری مجازی ذخیره شده باشد.
هر چند درباره نقش قربانیان در قلدری مجازی نظرات مختلفی وجود دارد؛ اما احتیاط شرط عقل است و اگر کسی می‌خواهد مورد تحقیر، تمسخر، فحاشی، تهدید و … آزارگران قرار نگیرد بهتر است مراقب «حریم خصوصی» خود باشد و از حضور، برقراری ارتباط و فعالیت در گروه‌های نابهنجار پرهیز کند. ارتباطات اینترنتی با غریبه‌ها و «دوستی‌های مجازی» که بدون توجه به امکان جعلی بودن هویت طرفین شکل می‌گیرد، از جمله زمینه‌های خطرساز برای آزاردیدن در فضای مجازی است.
از «خودافشاگری» غیرضروری در جمع‌های عمومی و ارتباطات خصوصی باید اجتناب شود. دلیلی ندارد افراد اسم و تصاویر واقعی، نشانی منزل و مختصات شغلی، علایق و نظرات شخصی خود را هر جایی بازگو کنند. این ردپاهای دیجیتال خوراک خوبی برای آزارگران فراهم می‌کند.
یک پدر، مادر یا معلم، ضروری است فرزندان و شاگردان خود را نسبت به این مشکل فراگیر مجازی آگاه کند. همچنین در گفتگوهای صمیمانه و خصوصی به آنان اعلام شود که همیشه می‌توانند درباره مشکلاتشان در فضای مجازی با حامیان خود حرف بزنند. بچه‌ها باید از قبل برای موقعیت‌های اضطراری آمادگی داشته باشند.
حامیان باید بخاطر داشته باشند که در هنگام مراجعه نوجوانان به آنها و طرح مسائلی از این دست، ملامت و سرزنش آنان کمکی به حل مسأله نمی‌کند. بچه‌ها در زمان گرفتار شدن در دام قلدری مجازی، بیش از هر چیز به قوت قلب و آرامش نیاز دارند تا بتوانند به دور از هیجانات لحظه‌ای، تصمیمی عاقلانه اتخاذ کنند. بهتر است ابتدا از آنان بخاطر اعتمادشان تشکر شود و اطمینان بیابند که با تمام توان و رعایت محرمانگی مشکلشان پیگیری خواهد شد. در ادامه هم باید گام به گام مراحل ذکر شده در بالا را با مشارکت حامیان طی کنند.
حمایت از اطفال و نوجوانان در فضای مجازی، در شاخه‌های گوناگون حقوقی اعم از کیفری و مدنی، هم از منظر انحرافات و جرائم ارتکابی و به‌عبارتی بزهکاری ایشان و هم از منظر نقض حقوق و بویژه بزه‌دیدگی آنها به عنوان گروه‌های آسیب‌پذیر و در معرض خطر جلوه می‌یابد که عموماً نیز سیاست‌های متمایزی را نسبت به سایر شهروندان با خود به همراه دارد. در حقوق ایران، در پرتو ماده (1) کنوانسیون حقوق کودک مصوب 1989 و به تصریح ماده (1) قانون حمایت از اطفال و نوجوانان مصوب 1399، طفل به فردی که به سن بلوغ شرعی نرسیده و نوجوان به فرد بالغ زیر هجده سال تمام شمسی گفته می‌شود که هر دو گروه با ضوابطی عموماً مشابه، مورد حمایت قانون‌گذار قرار گرفته‌اند.
آسیب‌رسانی به اطفال و نوجوانان در فضای مجازی عموماً با انجام رفتارهایی همچون نقض حریم خصوصی و بویژه حق بر تصویر، آزارگری مجازی در قالب قلدری، سواستفاده جنسی، مزاحمت و تعقیب مجازی همراه با اخاذی رخ می‌دهد. هرچند این رفتارها ممکن است در حقوق ایران عیناً با همین عناوین یافت نشود، اما مجموعه‌ای از مقررات را می‌توان در راستای مقابله با بزه‌دیدگی اطفال و نوجوانان در فضای مجازی پیدا کرد.
ماده (10) قانون حمایت از اطفال و نوجوانان مصوب 1399 که مشتمل بر جرائم آزارگری جنسی، هرزه‌نگاری و در اختیارقراردادن محتوای مستهجن یا مبتذل برای اطفال و نوجوانان است:
«هركس نسبت به طفل يا نوجوان مرتكب آزار يا سوء استفاده جنسي شود، در صورتي كه مشمول مجازات حد نباشد با در نظرگرفتن شرايطي مانند وضعيت بزه‌دیده، شرايط مرتكب و آثار جرم، به ترتيب زير مجازات می‌شود: (1 – 4 ) …
5- بهره كشي جنسي از طفل و نوجوان از طريق عرضه، در اختيار گرفتن، وادار يا اجير كردن براي هرزه‌نگاري يا سوء استفاده جنسي به مجازات حبس درجه پنج قانون مجازات اسلامي؛
6- در دسترس قرار دادن يا ارائه محتوا يا اثر مستهجن يا مبتذل به طفل يا نوجوان به يك يا چند مجازات درجه هشت قانون مجازات اسلامي؛
7- استفاده از طفل و نوجوان براي تهيه، توليد، توزيع، تكثير، نمايش، فروش و نگهداري آثار سمعي و بصري مستهجن يا مبتذل، حسب مورد به ميانگين حداقل و حداكثر تا حداكثر مجازات مقرر در قانون مربوط؛
8- واردات، صادرات، تكثير، انتشار، عرضه، معامله يا بارگذاري محتوا يا اثر مستهجن يا مبتذل كه در آنها از اطفال و نوجوانان بهره گيري شده و يا حمل و نگهداري آنها به يكي از مجازات‌های درجه شش قانون مجازات اسلامي؛
9- برقراري ارتباط با طفل و نوجوان در فضاي مجازي به منظور هرگونه آزار جنسي يا ارتباط جنسي نامشروع به يكي از مجازات‌های درجه شش قانون مجازات اسلامي.»
در ماده (14) قانون حمایت از اطفال و نوجوانان مصوب 1399، تسهیل خودکشی طفل یا نوجوان مورد جرم‌انگاری قرار گرفته است که می‌تواند تحریک و تسهیل از طریق فضای مجازی در اثر آزارگری‌های مقرر در ماده قبل را نیز شامل شود:
«هركس به هر نحو موجبات ارتكاب به خودكشي طفل يا نوجوان را فراهم آورد يا تسهيل كند و مشمول مقررات حد يا قصاص نشود، علاوه بر پرداخت ديه طبق مقررات، حسب مورد به ترتيب زير مجازات می‌شود:
الف) هرگاه رفتار مرتكب، موجب خودكشي منجر به فوت طفل و نوجوان شود، به مجازات حبس درجه پنج قانون مجازات اسلامي؛
ب) هرگاه اقدامات مرتكب موجب فوت طفل و نوجوان نشود، ولي منجر به ورود آسيب جسمي يا رواني به طفل و نوجوان شود به مجازات حبس درجه شش قانون مجازات اسلامي؛
پ) هرگاه اقدامات مرتكب مؤثر واقع نشود، به مجازات حبس درجه هشت قانون مجازات اسلامي.»
در ماده (19) قانون حمایت از اطفال و نوجوانان مصوب 1399، حفاظت از اطلاعات اطفال و نوجوانان، اعم از آنکه بزهکار یا بزه‌دیده واقع شوند، تصریح شده است:
«هركس هويت يا اطلاعات و اسرار طفل يا نوجوان بزه‌دیده يا در وضعيت مخاطره‌‌آميز را افشا و يا جزئيات جرم ارتكابي توسط طفل و نوجوان يا عليه وي را از طريق رسانه‌های گروهي و يا با توزيع، تكثير، انتشار و نمايش فيلم يا عكس و مانند آن تشريح كند، به گونه‌ای كه موجب تجري ديگران، اشاعه جرم، آموزش شيوه ارتكاب آن يا بروز هرگونه ضرر يا آسيب به طفل يا نوجوان يا خانواده وي شود، به مجازات حبس درجه شش قانون مجازات اسلامي محكوم می‌شود.»
ماده (619) كتاب پنجم قانون مجازات اسلامي (تعزيرات و مجازات‌های بازدارنده) مصوب 1375، به مزاحمت برای اطفال در اماکن عمومی می‌پردازد که باتوجه به ورود فناوری‌های نوین و تسری اماکن عمومی به فضاهای عمومی فضای مجازی، برخی این ماده را قابل تسری به مزاحمت در فضای مجازی نیز می‌دانند:
«هركس در اماكن عمومي يا معابر متعرض يا مزاحم اطفال يا زنان بشود يا با الفاظ و حركات مخالف شوون و حيثيت به آنان توهين نمايد به حبس از دو تا شش ماه و تا (74) ضربه شلاق محكوم خواهد شد.»
تبصره (3) بند «ب» ماده (3) قانون نحوه مجازات اشخاصي كه در امور سمعي و بصري فعاليت‌هاي غيرمجاز می‌نمایند مصوب 1386 نیز درخصوص تشدید مجازات جرائم مرتبط با محتوای مبتذل و مستهجن از طریق بکارگیری اطفال مقرر شده است:
«استفاده از صغار براي نگهداري، نمايش، عرضه، فروش و تكثير نوارها و لوح‌های فشرده غيرمجاز موضوع اين قانون موجب اعمال حداكثر مجازات‌های مقرر براي عامل خواهد بود.»
درنهایت، مواد (57) و (58) شیوه‌نامه مراقبت موقت از كودكان و نوجوانان بي سرپرست و بدسرپرست مصوب 1402 که در راستای اجرایی‌سازی قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست مصوب 1392 و آیین‌نامه آن تدوین یافته است، در اقدامی مثبت بر مراقبت طفل در فضای مجازی و ممنوعیت انتشار اطلاعات و بویژه تصاویر اطفال و نوجوانان به سرپرستی گرفته شده توسط میزبان تاکید نموده است که شایسته است این قاعده در خصوص تمامی اطفال و نوجوانان و به عنوان تکلیف والدین نیز مورد توجه قانون‌گذار قرار گیرد:
«ماده 57- خانواده ميزبان بايد در فضاي واقعي يا مجازي از كودك و نوجوان مراقبت نمايد و در صورت مواجهه با هرگونه مورد مشكوك، وضعيت مخاطره آميز، حوادث خاص نظير فوت، بيماري شديد، ناهنجاری‌های رفتاري و مشكلات عاطفي در مورد كودك و نوجوان، آن را فوراً به كارشناس بهزيستي يا مددكار اجتماعي مؤسسه مراقبت خانواده محور مربوط اطلاع دهد و موضوع را در سامانه ثبت كند.
ماده 58- خانواده ميزبان بايد از هرگونه افشاي مشخصات و اطلاعات كودك و نوجوان در فضاي مجازي يا از هرگونه به كارگيري تصاوير وي در رسانه‌های اجتماعي، براي كسب درآمد خودداري نمايد.»
در کنار قوانین فوق که به طور اختصاصی به حمایت از اطفال و نوجوانان بویژه در فضای مجازی می‌پردازد، می‌توان به سایر جرائم علیه عفت و اخلاق عمومی اشاره داشت که حکم آنها شامل اطفال و نوجوانان نیز می‌گردد:
مواد (14) تا (18) قانون جرائم رایانه‌ای مصوب 1388 به خوبی جرائم مرتبط با محتوای مستجهن و مبتذل و هتک حیثیت اشخاص از طریق فناوری اطلاعات و ارتباطات را مقرر می‌دارد که به شرح ذیل است:
«ماده 14- هركس به وسيله سامانه‌های رايانهاي يا مخابراتي يا حامل‌های داده محتويات مستهجن را منتشر، توزيع يا معامله كند يا به قصد تجارت يا افساد توليد يا ذخيره يا نگهداري كند، به حبس از نود و يك روز تا دو سال يا جزاي نقدي يا هر دو مجازات محكوم خواهد شد.
تبصره 1- ارتكاب اعمال فوق در خصوص محتويات مبتذل موجب محكوميت به حداقل يكي از مجازاتهاي فوق می‌شود.
محتويات و آثار مبتذل به آثاري اطلاق می‌گردد كه داراي صحنه‌ها و صور قبيحه باشد.
تبصره 2- هرگاه محتويات مستهجن به كمتر از ده نفر ارسال شود، مرتكب به جزاي نقدي محكوم خواهد شد.
تبصره 3- چنانچه مرتكب اعمال مذكور در اين ماده را حرفة خود قرار داده باشد يا به طور سازمان يافته مرتكب شود، چنانچه مفسد في الارض شناخته نشود، به حداكثر هر دو مجازات مقرر در اين ماده محكوم خواهد شد.
تبصره 4- محتويات مستهجن به تصوير، صوت يا متن واقعي يا غيرواقعي يا متني اطلاق می‌شود كه بيانگر برهنگي كامل زن يا مرد [و …] است.
ماده 15- هركس از طريق سامانه‌های رايانهاي يا مخابراتي يا حاملهاي داده مرتكب اعمال زير شود، به ترتيب زير مجازات خواهد شد:
الف) چنانچه به منظور دستيابي افراد به محتويات مستهجن، آنها را تحريك، ترغيب، تهديد يا تطميع كند يا فريب دهد يا شيوه دستيابي به آنها را تسهيل نموده يا آموزش دهد، به حبس از نود و يك روز تا يك سال يا جزاي نقدي يا هر دو مجازات محكوم خواهد شد.
ب) چنانچه افراد را به ارتكاب جرائم منافي عفت يا استعمال مواد مخدر يا روان گردان يا خودكشي يا انحرافات جنسي يا اعمال خشونتآميز تحريك يا ترغيب يا تهديد يا دعوت كرده يا فريب دهد يا شيوه ارتكاب يا استعمال آنها را تسهيل كند يا آموزش دهد، به حبس از نود و يك روز تا يك سال يا جزاي نقدي يا هر دو مجازات محكوم می‌شود.
ماده 16- هركس به وسيله سامانههاي رايانهاي يا مخابراتي، فيلم يا صوت يا تصوير ديگري را تغيير دهد يا تحريف كند و آن را منتشر يا با علم به تغيير يا تحريف منتشر كند، به نحوي كه عرفاً موجب هتك حيثيت او شود، به حبس از نود و يك روز تا دو سال يا جزاي نقدي يا هر دو مجازات محكوم خواهد شد.
تبصره- چنانچه تغيير يا تحريف به صورت مستهجن باشد، مرتكب به حداكثر هر دو مجازات مقرر محكوم خواهد شد.
ماده 17- هر كس به وسيله سامانه‌های رایانه‌ای يا مخابراتي صوت يا تصوير يا فيلم خصوصي يا خانوادگي يا اسرار ديگري را بدون رضايت او جز در موارد قانوني منتشر كند يا در دسترس ديگران قرار دهد، به نحوي كه منجر به ضرر يا عرفاً موجب هتك حيثيت او شود، به حبس از نود و يك روز تا دو سال يا جزاي نقدي يا هر دو مجازات محكوم خواهد شد.
ماده 18- هركس به قصد اضرار به غير يا تشويش اذهان عمومي يا مقامات رسمي به وسيله سامانه رایانه‌ای يا مخابراتي اكاذيبي را منتشر نمايد يا در دسترس ديگران قرار دهد يا با همان مقاصد اعمالي را بر خلاف حقيقت، رأساً يا به عنوان نقل قول، به شخص حقيقي يا حقوقي به طور صريح يا تلويحي نسبت دهد، اعم از اينكه از طريق ياد شده به نحوي از انحاء ضرر مادي يا معنوي به ديگري وارد شود يا نشود، افزون بر اعاده حيثيت (درصورت امكان)، به حبس از نود و يك روز تا دو سال يا جزاي نقدي يا هر دو مجازات محكوم خواهد شد.»
در نهایت، در مواد (3) تا (5) قانون نحوه مجازات اشخاصي كه در امور سمعي و بصري فعاليت‌هاي غيرمجاز می‌نمایند مصوب 1386 نیز به عنوان اولین قانون کیفری مرتبط با جرائم فضای مجازی در ایران، به طور خاص به جرائم مرتبط با محتوای مبتذل و مستهجن یعنی تولید، توزیع، تکثیر آنها پرداخته است:
«ماده 5- مرتكبان جرائم زير به دو تا پنج سال حبس و ده سال محروميت از حقوق اجتماعي و هفتاد و چهار ضربه شلاق محكوم می‌شوند:
الف- وسيله تهديد قرار دادن آثار مستهجن به منظور سوء استفاده جنسي، اخاذي، جلوگيري از احقاق حق يا هر منظور نامشروع و غيرقانوني ديگر.
ب- تهيه فيلم يا عكس از محل‌هایی كه اختصاصي بانوان بوده و آنها فاقد پوشش مناسب می‌باشند يا تكثير و توزيع آن.
ج- تهيه مخفيانه فيلم يا عكس مبتذل از مراسم خانوادگي و اختصاصي ديگران و تكثير و توزيع آن.»
علاوه بر مقررات ماهوی فوق، از منظر دادرسی کیفری یعنی جهات اعلام جرم، شروع به تعقیب و رسیدگی به جرائم علیه اطفال و نوجوانان، مواد زیر بایستی مورد توجه والدین، سرپرستان قانونی و اشخاصی که وظیفه نگهداری و تربیت اطفال و نوجوانان را برعهده دارند، قرار گیرد:
ماده (17) قانون حمایت از اطفال و نوجوانان مصوب 1399: «هركس از وقوع جرم يا شروع به آن يا خطر شديد و قريب‌‌الوقوع عليه طفل يا نوجواني مطلع بوده يا شاهد وقوع آن باشد و با وجود توانايي اعلام و گزارش به مقامات يا مراجع صلاحيتدار و كمك طلبيدن از آنها از اين امر خودداري كند يا در صورت عدم دسترسي به اين مقامات و مراجع و يا عدم تأثير دخالت آنها در رفع تجاوز و خطر، از اقدامات فوري و متناسب براي جلوگيري از وقوع خطر و يا تشديد نتيجه آن امتناع كند، مشروط بر اينكه با اين اقدام، خطري مشابه يا شديدتر و يا خطر كمتر قابل توجهي متوجه خود او يا ديگران نشود، به يكي از مجازات‌های درجه شش قانون مجازات اسلامي محكوم می‌شود.
ماده 31 قانون حمایت از اطفال و نوجوانان 1399: «تمام جرائم موضوع اين قانون جنبه عمومي داشته و بدون شكايت شاكي خصوصي قابل تعقيب می‌باشد و در صورت گذشت شاكي خصوصي تعقيب موقوف نخواهد شد.»
[1] Cyberbullying
[2] بحارالانوار ج75، ص142، ح2
[3] تحف العقول، ص483
[4] تحف العقول، ص283
[5] كنز العمّال، ص738
[6] Troll
