تاریخچه فضای مجازی

• ایده سایبرنتیک

واژه «سایبرنتیک»[1] – که پیشوند «سایبر» نیز از آن مشتق شده – و در ریشه یونانی خود معنای «سکاندار کشتی و قایق» داشته است[2]، امروزه به «علم ارتباط و کنترل خودکار سیستم‌های زنده و غیرزنده» اطلاق می‌شود‌ و شکل‌گیری آن به اواسط قرن بیستم میلادی و به نیازی در خلال جنگ دوم جهانی باز می‌گردد: «چگونه موشک‌ها خودهدایت‌پذیر شوند و حرکت‌های هواپیمای دشمن را پیش‌بینی کنند؟»[3]. طرح این سوال، آغازگر پژوهش و تحقیق حول سامانه‌هایی شد که «خوداصلاح‌پذیر» بودند و نیاز به نظارت مستمر بیرونی نداشتند. سازوکار چنین سامانه‌هایی که آنها را سیستم سایبرنتیک می‌نامند بر این ایده بنا شده است که ابتدا بازخورد (فیدبک) از اجزاء سیستم دریافت می‌شد، سپس پردازنده‌ی سامانه با تحلیل این بازخوردها، تغییراتی را که لازم بود در تنظیمات صورت گیرد، اعمال می‌کرد.[4] ^{و [5]}

برای مثال، دماپا (ترموستات) استفاده شده در وسایل گرمایشی و سرمایشی یک سیستم سایبرنتیک است؛ بدین معنا که دمای محیط را از طریق حسگرها دریافت کرده و با دمای مطلوب و تعیین شده مقایسه می‌کند. اگر دمای محیط بالاتر از حد مرجع بود دستور خنک‌سازی را صادر می‌کند و اگر کمتر بود، به گرم کردن ادامه می‌دهد. بدن انسان و بسیاری از موجودات زنده نیز یک سیستم سایبرنتیک طبیعی است؛ یعنی مغز اطلاعات را از اندام‌ها دریافت کرده و در صورت احساس سوزش یا درد، دستور عقب کشیدن اندام را صادر می‌کند.[6]

از اینرو در یک نگاه کلی، سیستم سایبرنتیک از دو قسمت اصلی تشکیل شده‌است: مغز (کنترل‌کننده) و اندام‌ها (کنترل‌شونده). واحد مغز به عنوان مرجع کنترل و تصمیم‌گیری که داده‌ها را از سایر اجزا دریافت کرده و پس از تحلیل و مقایسه این داده‌ها با وضعیت مطلوب، دستورات اصلاحی لازم را به اندام‌ها ابلاغ می‌کند.[7]

• پروژه آرپانت

پیوند مفهوم سایبر با اینترنت و ظهور واژه «فضای سایبری»[8] را احتمالاً باید در میان دو دهه 80 و 90 میلادی/۶۰ و ۷۰ شمسی جستجو کرد. در این دوران ایالات متحده آمریکا که در رقابت تنگاتنگ «جنگ سرد»[9] با اتحاد جماهیر شوروی به سر می‌برد، نیاز به یک سیستم ارتباطی را احساس کرد که حتی در صورت حمله اتمی احتمالی شوروی برقرار بماند.[10] از اینرو تحقیق و توسعه پروژه «آرپانت» را زیر نظر وزارت دفاع این کشور در سال 1348/1969 آغاز شد.[11] در این پروژه به مرور شبکه‌ای مخابراتی میان شماری از دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی آمریکایی آزمایش شد که بر بستر آن برای اولین بار ارسال و دریافت اطلاعات مبتنی بر دستورالعمل TCP/IP صورت پذیرفت.

شکل 19: دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی که طی پروژه آرپانت (از سال ۱۳۴۸/۱۹۶۹ تا ۱۳۶۹/۱۹۹۰) به یکدیگر متصل شدند.[12]

تولد فضای سایبر

با افول تدریجی اتحاد جماهیر شوروی و رفع خطر حمله اتمی آن، پروژه آرپانت در سال 1369/1990 متوقف و ایالات متحده آمریکا روی پی‌ریزی «نظم نوین جهانی»[13] متمرکز شد.[14] سرانجام شوروی در دی 1370/دسامبر 1991 رسماً فروپاشید و آمریکا خود را یگانه ابرقدرت دنیا به حساب آورد که باید در نقش کدخدا، اداره جهان را برعهده بگیرد. لذا برای اجرای این نظم بود که پروژه آرپانت از حالت نظامی خارج و در قالب یک نظام سایبرنتیک که امروزه آنرا با نام اینترنت شناخته می‌شود، به صورت عمومی پیاده‌سازی شد.

شکل 20: نمودار ابزار «Google Ngram» که میزان استفاده از کلمات «cybernetics» و «cyberspace» در منابع مکتوب انگلیسی‌زبان از سال ۱۸۰۰ میلادی (۱۱۸۰ شمسی) تاکنون را نشان می‌دهد.

براین‌اساس اطلاق «فضای سایبر»[15] به اینترنت، در واقع اشاره به مفهوم شیوه حکمرانی آن است: شبکه اینترنت در قالب یک سیم بلند مغز جهان (آمریکا) را به اندام‌ها (سایر کشورها) متصل می‌کند و این مغز برای کنترل سیستم، از اندام‌ها «اطلاعات» دریافت می‌کند و در صورت نیاز «فرمان» اصلاح را به آنها صادر می‌کند.

مستند «شبکه، داستان یک بمب بزرگ» به خوبی تاریخچه تشکیل شبکه اینترنت را به تصویر کشیده است:

[1] Cybernetics

[2] https://www.ciso.inc/blog-posts/origin-cyber

[3] https://www.airandspaceforces.com/article/from-cybernetics-to-cyberspace

[4] https://www.analyticssteps.com/blogs/what-cybernetics-and-how-does-it-work

[5] http://pespmc1.vub.ac.be/CYBSNAT.html

[6] https://www.cyberneum.de/115505/cybernetics

[7] https://history-computer.com/the-complete-guide-to-cybernetics

[8] Cyberspace

[9] Cold War

[10] https://www.sciencemuseum.org.uk/objects-and-stories/arpanet-internet

[11] https://www.darpa.mil/about-us/timeline/arpanet

[12] https://www.britannica.com/topic/ARPANET

[13] در 11 سپتامبر 1990م. و در بحبوحه جنگ خلیج فارس، جورج هربرت واکر بوش (معروف به بوش پدر)، رئیس جمهور وقت آمریکا، در سخنرانی مهمی، ایده «نظم نوین جهانی» (New World Order) به رهبری آمریکا را برای مدیریت جهان و بحران‌های آن مطرح کرد.

[14] https://millercenter.org/the-presidency/presidential-speeches/september-11-1990-address-joint-session-congress

[15] در اغلب مقالات علمی انگلیسی به جای واژه «فضای مجازی» (Virtual Space) از «فضای سایبر» (Cyberspace) برای اطلاق به اینترنت استفاده می‌شود.