انبوهی از سایت‌ها، سکوها و برنامه‌های کاربردی در فضای مجازی وجود دارند که به شکل مستقیم و غیرمستقیم در حال ارائه کالا و خدمات هستند. خرید و فروش‌های اینترنتی و انجام امور بانکی به شکل مجازی کماکان با شتاب افزایش پیدا کرده و به بخشی از زیست روزمره بسیاری از مردم تبدیل شده است.
شکل 27: مقایسه ارزش اسمی تجارت الکترونیکی (هزار میلیارد تومان)
این خدمات فرصت‌هایی را برای شهروندان جهان مجازی به ارمغان آورده که مهم‌ترین آن‌ها به شرح زیر است:
-
- دسترسی همیشگی: در فضای مجازی، می‌توان 7 روز هفته و 24 ساعت شبانه روز، در هر نقطه‌ای از زمین خرید و فروش را انجام داد.
- تنوع بیشتر: تنها با یک انگشت یا یک موس می‌توان مغازه‌ها و اجناس متنوع را پیمایش کرد و به طیف وسیعی از محصولات دسترسی داشت.
- مقایسه قیمت‌ها: بدون نیاز به چانه‌زنی یا گفت‌وگو با خریداران می‌توان قیمت‌ها را مقایسه کرد و بهترین معامله را انجام داد.
- تسهیل درآمدزایی: بسیاری از مقدمات و زمینه‌های کسب و کار در دنیای واقعی مثل مکان فیزیکی، کارگر و کارمند، مجوزها و … حذف شده و فروشندگان و واسطه‌های بیشتری می‌توانند در فضای مجازی فعالیت کنند.
خدمات تجارت الکترونیک به اشکال متنوع و متمایزی به کاربران ارائه می‌شود. شناخت کاربرد هر یک از خدمات تجاری مجازی و درک تفاوت‌های‌شان از یکدیگر به کاربران کمک می‌کند تا هم از مسیر ساده‌تر و مطمئن‌تری اهداف مالی خود را پیگیری کنند و هم دچار تهدیدات و چالش‌های تجارت الکترونیک نشوند.
جدول 1: تعریف انواع خدمات تجارت الکترونیک به همراه مثال
اما با توجه به خصلت بی‌جسمی فضای سایبر، مهم‌ترین چالش تجارت الکترونیک نیز خطرات مربوط به سرقت و کلاهبرداری مجازی است که در هر کدام از دسته‌های مختلف خدمات به شکل متفاوتی بروز می‌کند:
-
- فروشگاه‌های مجازی معتبرترین نوع سکوهای خدمات تجاری هستند که هم به شکل رسمی ثبت شده‌اند و هم امکان ضمانت و پیگیری تراکنش‌های مالی در آن‌ها فراهم است. مثلاً دیجی کالا با اعلام شرایط مشخص تا هفت روز ضمانت بازگشت کالا دارد. یا امکان ثبت گزارش و شکایت طبق قوانین کشور در این پلتفرم مهیاست. چالش جدی در این‌گونه فروشگاه‌ها عدم اطمینان خریدار از میزان انصاف در قیمت‌گذاری و تشابه کیفیت واقعی جنس با آنچه در فضای مجازی نمایش داده شده است.
- واسطه‌گری های فروش اگرچه خود فروشنده نیستند اما سازوکارهایی برای جلب و حفظ اعتماد کاربران طراحی و عملیاتی می‌کنند. برای نمونه هویت غرفه‌داران و فروشندگان خود را احراز کرده و با نظارت و پالایش مداوم بازارهای خود و بازخوردگیری از نظرات خریداران تلاش می‌کند میزان خطاها را به حداقل برساند و از این طریق مشتریان خود را راضی و مطئمن نگه‌دارد.
- واسطه‌گری‌های خدمات همچون اسنپ و آچاره نیز تلاش می‌کنند تا حداقل‌های احراز هویت را برای رانندگان، تعمیرکاران و خدمات دهندگان انجام دهند و با استفاده از فرایندهای تنظیم‌گری اجتماعی مثل بازخوردگیری و امتیازدهی مستمر کاربران و بررسی سریع گزارش‌های مردمی امنیت مالی سکو را حفظ کنند. با این حال چون خدمات‌دهندگان و خدمات‌گیرندگان، تعهد و وابستگی مستحکمی به پلتفرم ندارند احتمال تخلف و سوء استفاده همیشه وجود دارد.
- بیشترین احتمال کلاهبرداری و سرقت مالی در سکوهای اطلاع‌رسانی وبازاریابی رخ می‌دهد. زیرا در این سکوها صرفاً آگهی خرید و فروش رد و بدل می‌شود و عمده فرایند احراز هویت، صداقت و کیفیت بر عهده طرفین معاملات است. در این شرایط افراد سودجو و کلاهبردار به شیوه‌های مختلفی همچون درخواست پول قبل از وصول کالا، فروش اجناس تقلبی و بی کیفیت و ایجاد پروفایل‌های غیرواقعی و موقتی کاربرانی که اطلاعات و تجربه کافی ندارند را به دام می‌اندازند و پیگیری قضایی و انتظامی را هم با مشکل مواجه می‌کنند.
اولین و مهم‌ترین توصیه برای اطمینان از امنیت تراکنش‌های مجازی، استفاده از فروشگاه‌های مجازی و درگاه‌های پرداخت معتبر است. وجود نشان‌های اعتماد مراجع معتبر مثل ای-نماد (زیر نظر وزارت صنعت، معدن و تجارت) یا نشان ساماندهی (زیر نظر وزارت ارشاد و فرهنگ اسلامی) در سکو و صفحات پرداخت ساده‌ترین راه بررسی اعتبار فروشگاه و پیگرد و شکایت از آن طبق مشخصات مندرج در صفحه مربوطه اینماد و ساماندهی سایت مذکور در صورت رخ دادن تخلف است.
شکل 28: نشان اینماد و ساماندهی در بخش انتهایی سایت مؤسسه تربیت رسانه‌ای باران به همراه مشخصات مربوطه (شامل نشانی و تاریخ اعتبار نشان به همراه تعداد شکایت‌های پیشین) که با کلیک روی نمادها نمایش داده می‌شود.
همچنین با بررسی صفحه سایت و آدرس درگاه پرداخت می‌توان موارد مشکوک را پیدا کرد و برای مثال استفاده از پروتکل HTTPS یا تطبیق نشانی با سامانه شاپرک بانک مرکزی را بررسی نمود.
با توسعه‌ی شبکه‌های اجتماعی و همه‌گیری و ساده‌تر شدن استفاده از این سکوها، کاربران به خرید و فروش خدمات و کالاهای متنوع در همان بسترها روی آورده‌اند. در این تعاملات مجازی، پست‌ها و صفحات مجازی صرفاً ویترین تبلیغاتی هستند و در نهایت با روش کارت به کارت معامله صورت می‌پذیرد که کمترین امکان پیگیری و شکایت را خواهد داشت. به همین علت توصیه می‌شود کاربرانی که علاقه به ایجاد کسب‌وکارهای خرد و مستقل دارند نیز به سمت ایجاد صفحه در فروشگاه‌های مجازی یا واسطه‌گران کالا و خدمات حرکت کنند تا فضای امن‌تر و مطمئن‌تری در تجارت الکترونیک کشور ایجاد شود.
