رسانه اجتماعی

رسانه، به‌عنوان ظرف رساننده پیام، در آغاز یا یک‌طرفه بود (مثل کتاب) یا دو یا چند نفره بود (مثل نامه). اما در هیچ‌کدام از آنها امکان 1) ارتباط با جمع نامحدود و 2) تعامل لحظه‌ای با مخاطبان وجود نداشت. با اختراع دستگاه چاپ در حدود سال 820 ش./1440 م. و ظهور رسانه‌های ارتباط‌ ‌‌‍‌جمعی نظیر روزنامه‌ها (قرن 17 میلادی/10 شمسی) و تلویزیون (سال 1307/1928) چالش اول حل شد و امکان برقراری ارتباط سریع و آسان با جمع چندمیلیونی از مردم فراهم شد. اما همچنان راهی وجود نداشت که به‌وسیله آن مخاطبان بتوانند در لحظه واکنش خود را ابراز کنند یا در تولید پیام شریک باشند.

حتی وب نیز در آغاز صرفاً جنبه کتابخانه‌ای داشت و در حکم انباری از محتوا با دسترسی آسان و ارزان بود. ازاین‌رو در دسته رسانه‌های انبوه و ارتباط‌ ‌جمعی قرار می‌گرفت.

بااین‌وجود، ظهور وب 2.0 (از سال 1380/2000 به بعد) و تعاملی شدن وب فضا را قدری تغییر داد. به گونه‌ای به‌مرور شاهد پدیدآمدن رسانه‌هایی بودیم که در آنها پیام نه به‌صورت یک طرفه و تک‌صدایی (مونولوگ) که به‌صورت مشارکتی و همراه با تعامل کاربران از طریق نظر (کامنت) یا پسند (لایک) همراه بود. به این صورت پدیده «رسانه‌ی اجتماعی» شروع به شکل گرفتن کرد.

اما در کنار این، پدیدآمدن مفهوم پلتفرم اینترنتی به‌عنوان ابزاری برای گرد هم آوردن اجزای پراکنده از هم و ایجاد تعامل میان آنها، این ایده را به وجود آورد که «اگر می‌شود محتوای پراکنده را روی سکو گردآوری کرد، چرا نتوان آدم‌های پراکنده را دور هم جمع کرد؟»

اینجا بود که ایده «پلتفرم‌های رسانه اجتماعی» به وجود آمد. سکوهایی که تعامل و ارتباط بین انسان‌ها را تسهیل و برقرار می‌کنند؛ مثل «اینستاگرام»، «توییتر»، «تلگرام»، «ایتا»، «بله»، «روبیکا»، «لینکدین»، «اسکای‌روم» و …

 

 

نکته حائز اهمیت آن است که «رسانه‌های اجتماعی» (Social Media)  با «شبکه‌های اجتماعی» (Social Networks) تفاوت دارند. رسانه بستر انتقال پیام میان افراد است و گونه اجتماعی آن، این گردش پیام را در ابعاد گسترده و به‌صورت بی‌زمان و بی‌مکان ممکن می‌کند. این در حالی است که کاربرد اصلی شبکه‌های اجتماعی (به‌عنوان یکی از اقسام رسانه‌های اجتماعی) شبکه‌سازی میان کاربران است، نه به گردش در آوردن محتوا و پیام.

B       تقسیم‌بندی رسانه‌های اجتماعی

عموم کاربران فضای مجازی دو اشتباه در استفاده از فضای مجازی دارند:

• فعالیت در اینترنت را مساوی با تولید و مصرف محتوا در سکوهای اجتماعی (تلگرام، توییتر، واتساپ، بله، ایتا و …) می‌دانند.
• همه فعالیت‌های سایبری خود را در یک نوع سکو دنبال می‌کنند. یعنی کاربری‌های مختلف اعم از پیام‌رسانی، ذخیره‌سازی اطلاعات و یا نشر محتوا‌های گوناگون را در یک سکوی اینترنتی که لزوماً برای آن کار ساخته نشده است، دنبال می‌کنند.

این در حالی است که هر رسانه اجتماعی کاربری به‌خصوص خود را دارد. هر سکو با هدف خاصی توسعه می‌یابد تا بتواند نیاز مشخصی را حل کند. درست همان‌طور که در دنیای حقیقی، هر مکان کارکرد و آداب خاص خود را دارد، باید دانست که هر سکوی سایبری را نیز «بهر کاری ساخته‌اند».

ازاین‌رو برای کاربری مسئولانه از رسانه‌های اجتماعی و بهره‌گیری حداکثری از فرصت‌ها و پیشگیری از تهدیدات این فناوری، آشنایی با گونه‌های مختلف رسانه‌های اجتماعی ضروری به نظر می‌رسد.

به‌طورکلی تقسیم‌بندی‌های مختلفی می‌توان برای رسانه‌های اجتماعی ارائه کرد، اما دسته‌بندی آنها مبتنی بر کاربردشان، کاری است که آقای «فرد کاوازا»[1]، پژوهشگر فرانسوی حوزه سایبر و فعال برندینگ شرکت‌ها در بستر اینترنت، به‌صورت سالانه از 1386/2007 تاکنون انجام می‌دهد و هر سال در بلاگ شخصی خود آن را تحت عنوان «چشم‌انداز رسانه‌های اجتماعی» منتشر می‌کند.

مرور سریع روی دسته‌بندی‌های متمادی در طی این سال‌ها، به خوبی نشان می‌دهد که همگام با تحولات رسانه‌های اجتماعی، این تقسیم نیز تغییرات زیادی کرده و تقسیم‌بندی 10 دسته‌ای سال 1386/2007 پس از چندبار تغییر طی سال‌های مختلف از سال 1395/2016 تاکنون «1+6»[2] قسمتی شده است:

 

• رسانه‌های اجتماعی انتشارمحور (Publishing)
• رسانه‌های اجتماعی اشتراک‌گذاری (Sharing)
• رسانه‌های اجتماعی پیام‌رسان (Messaging)
• رسانه‌های اجتماعی بحث‌و‌گفتگو (Discussing)
• اجتماعی همکاری مجازی (Collaborating)
• رسانه‌های اجتماعی شبکه‌سازی (Networking)

 

C رسانه‌های اجتماعی انتشارمحور

انتشار محتوا و استفاده کتابخانه‌ای از اینترنت از همان وب 1.0 اصلی‌ترین کاربری آن بوده است؛ جایی که صاحب سایت محتوایی را منتشر می‌کرد و دیگران فقط خواننده آن محتوا بودند.

در وب 2.0 اما ورق برگشت و تولید و انتشار محتوای متنی برای عموم سهولت پیدا کرد. کلید این اتفاق رواج یافتن «وبلاگ»[4] بود. سرویس‌های ارائه‌دهنده خدمات ساخت وبلاگ، این امکان را به عموم کاربران می‌دهند که به‌دور از زحمات مرسوم ساخت سایت (خرید سرور، خرید دامنه، کدنویسی، حفظ امنیت و …) به‌صورت رایگان صفحه‌ای شخصی با دامنه اینترنتی اختصاصی در فضای وب داشته باشند، ظاهر آن را با قالب دلخواه خود طراحی کنند و محتوای تخصصی خود را در آن منتشر کنند.

 

 

مزیت مهم وبلاگ‌ها این است که – برخلاف پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی – وبلاگ ذیل لایه سطحی[5] و عمومی وب طبقه‌بندی می‌شوند و ازاین‌رو موتورهای جستجو مثل گوگل، محتوای وبلاگ‌ها را ثبت (ایندکس) کرده و در صفحه نتایج جستجوی خود به دیگر کاربران نمایش می‌دهند.[6]

لذا معمولاً به پژوهشگران، معلمان، دانشجویان و همه اشخاصی که صاحب یا جویای اندیشه‌ای هستند و می‌خواهند آن را به‌صورت ارزان، مدوّن و منسجم در بستر وب عرضه یا دنبال کنند توصیه می‌شود که به‌جای صفحه شبکه اجتماعی و کانال پیام‌رسان‌، از وبلاگ یا سایت شخصی استفاده کنند. انباشت تدریجی محتوا و اندیشه در وبلاگ، علاوه‌بر افزایش کیفیت محتوا و غنای وب فارسی، به‌مرور فرد صاحب وبلاگ را به‌عنوان متخصصی در آن زمینه مطرح می‌کند.

 

 

وبلاگ‌نویسی در ایران از اوایل دهه هشتاد آغاز شد. این موضوع خصوصاً با آغاز بکار سرویس‌های ایرانی وبلاگ‌نویسی مثل «پرشین‌بلاگ» (۱۳۸۱) و «بلاگفا» (1383)، به اوج خود رسید. به‌طوری‌که در میانه دهه 80، تعداد وبلاگ‌های فارسی به بیش از 700 هزار عدد رسید[7] و زبان فارسی جزو پنج زبان با بیشترین محتوا در اینترنت شد.[8]

اما از اواسط دهه 90 با گسترش پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی، تولید محتوای اینترنتی در بستر وبلاگ رو به افول گذاشت. بااین‌وجود سرویس‌های فعالی نظیر «بلاگ نقطه آی‌آر»[9] و «ویرگول»[10]  همچنان در این زمینه مورد اقبال کاربران تخصصی هستند.

در دنیا هم سامانه‌های وبلاگ‌نویسی بزرگ و موفقی مثل «وردپرس»[11]، «بلاگر»[12] و «مدیوم»[13] همچنان مورد توجه نخبگان و اندیشمندان هستند.

 

 

یکی از سرویس‌های شبیه به وبلاگ‌نویسی، پلتفرم‌های «میکروبلاگ» یا وبلاگ‌نویسی کوتاه‌نوشت یا خرده‌بلاگ است که  در آن محتوا به‌صورت متن‌های کوتاه و مختصر منتشر می‌شود. باتوجه‌به کم‌شدن حوصله مخاطبان تحت‌تأثیر شبکه‌های اجتماعی، این پلتفرم‌ها با قراردادن محدودیت‌هایی در تعداد حرف و کلمه، نویسندگان را وادار می‌کنند تا پیام‌های خود را سریع و کوتاه در فضای مجازی به اشتراک بگذارند و از این طریق تعامل مخاطبان با پیام بیشتر شود. «ایکس» (یا توییتر سابق) و «ویراستی» از جمله این‌گونه پلتفرم‌ها محسوب می‌شوند.

 

C رسانه‌های اجتماعی اشتراک‌گذاری

خیلی از افراد وقتی می‌خواهند از یک عکس یا فیلم یا سند متنی نسخه پشتیبان برای خود تهیه کنند یا آن را برای استفاده دیگران به اشتراک بگذارند، در پیام‌رسان‌هایی مثل تلگرام، ایتا و بله بارگذاری (آپلود) و بازارسال (فوروارد) می‌کنند. البته در این روش معمولاً چالش‌هایی هم وجود دارد: سقف تعداد یا حجم سندها محدود است، قابلیت دسته‌بندی ندارد و احتمالاً به‌مرور سند موردنظر میان انبوه سندهای شخصی دیگر گم می‌شود، ممکن است با گذشت زمان سند از سرورهای پیام‌رسان حذف و دسترسی به آن از بین برود، مخاطبان از بیرون پیام‌رسان به سند مذکور دسترسی ندارند و عملاً محتوای به اشتراک گذاشته شده در پیام‌رسان دفن می‌شود یا اینکه ممکن است سند برای اشخاص دیگر بازارسال و بدون رضایت صاحب آن دریافت (دانلود) شود.

برای حل این مشکلات است که رسانه‌های اجتماعی اشتراک‌گذاری توسعه یافته‌اند:

• محدودیت حجم کمتری برای بارگذاری دارند؛
• می‌توان سندها را دسته‌بندی و برچسب‌گذاری کرد و برای استفاده از آنها سیر مشخص کرد؛
• اشتراک‌گذاری سند به سادگی از طریق پیوند (لینک) شدنی‌ست و مخاطبان می‌توانند با هر وسیله متصل به اینترنتی به آن دسترسی پیدا کنند؛
• می‌توان نمایش و سطح دسترسی به سند را برای هر کاربر مشخص و محدود کرد؛
• امکان درج توضیحات برای هر سند وجود دارد و چون این توضیحات در موتورهای جستجو نظیر گوگل ثبت می‌شوند، می‌توان از طریق جستجوی کاربران نیز مخاطب کسب کرد.

البته این‌گونه رسانه‌های اجتماعی معمولاً روی یک قالب رسانه‌ای (صوت، تصویر، ویدیو و …) تمرکز می‌کنند.

 

 

 

 

البته با توجه خطر همیشگی هک و نشت اطلاعاتی پلتفرم‌های اینترنتی، باید در قراردادن اسناد شخصی روی هر نوع رسانه اجتماعی (اعم از اشتراک‌گذاری و غیره) دقت داشت و از قراردادن تصاویر، ویدیوها، صوت‌ها و اسنادی که در صورت انتشار عمومی می‌تواند عواقب سنگین حیثیتی یا شغلی برای فرد ایجاد کند خودداری کرد.

C رسانه‌های اجتماعی پیام‌رسان

پیام‌رسان‌ها احتمالاً پراستفاده‌ترین‌ و متداول‌ترین گونه رسانه‌های اجتماعی هستند و بر اساس مطالعات بین‌المللی و داخلی بیشترین وقت کاربران را به خود اختصاص می دهند. در اوایل دهه 90 شمسی، همزمانی عمومی شدن تلفن‌های همراه هوشمند، گسترش اینترنت و ظهور پیام‌رسان‌هایی مثل وایبر در ایران، باعث شد بسیاری از ایرانیان استفاده از اینترنت را معادل استفاده از پیام‌رسان بدانند. به تأسی از والدین و مربیان، دانش‌آموزان دهه هشتادی و نودی هم نخستین مواجهه‌‌شان با اینترنت را در استفاده از پیام‌رسان تجربه کردند و حالا هم همه نیازهای خود را در آن جستجو و رفع می‌کنند.

این اشتباه در حالی رخ می‌دهد که ایده اصلی توسعه پیام‌رسان‌ها، تبدیل‌شدن آنها به جایگزینی رایگان برای سرویس پیامک مخابراتی بوده است. با درنظرگرفتن این ایده اصلی، سرویس‌های پیام‌رسان را باید فقط در حکم یک سیم‌کارت با امکانات اندکی توسعه‌یافته دانست، نه بیشتر.[15]

اینکه بسیاری از افراد توقع دارند بتوانند روی پیام‌رسان سندهای حجیم بارگذاری کنند یا آنها را بستری برای انتشار اندیشه و کسب علم قرار دهند یا از طریق آن آموزش ارائه کنند، ناشی از یکی دانستن هدف «پیام‌رسان» و «اینترنت» است! در حالی که کاربری اصلی این‌گونه رسانه اجتماعی، امتداد روابط حضوری افراد با یکدیگر در فضای مجازی و ایجاد امکان ارتباط صوتی و تصویری میان آنهاست.

با اینحال پیام‌رسان‌های متنوعی در بین کاربران ایرانی رواج دارد. تا سال 1397 تلگرام و تا سال 1401 واتس‌اپ مهمترین پیامرسان‌های خارجی فعال در بین کاربران ایرانی بود. اما به تدریج و پس از مسدود شدن پیام‌رسان‌های خارجی، پیام‌رسان‌های ایرانی روبیکا، ایتا، بله، سروش پلاس و آیگپ به مرور جای خود را بین کاربران ایرانی پیدا کردند.

 

فراموش نکنید که پیام‌رسان‌ها نگاشتی از ارتباط مجازی هستند و ازاین‌رو رعایت ضوابط اخلاقی و تربیتی ارتباط حضوری در این فضا نیز ضروری است؛ آداب سلام‌کردن، احترام به بزرگتر‌ها، پیام ندادن در ساعات غیرمتعارف، احتیاط در ارتباط با نامحرم و … برخی از این مواردند.

C رسانه‌های اجتماعی بحث و گفتگو

بحث و جدل‌های داخل «دایرکت اینستاگرام» یا سؤال و درخواست در گروه شلوغ تلگرام یا درگیری لفظی در گفتگوی خصوصی (پی‌وی) چهره متداول و آشنایی از بحث‌های سیاسی، اجتماعی، مذهبی و تبیینی عموم افراد با دوستان و اطرافیانشان است. اما در دنیا برای این کار به‌جای وقت تلف کردن در پیام‌رسان‌ها، از رسانه‌های اجتماعی اختصاصی بحث و گفتگو استفاده می‌کنند. چراکه:

• اولاً دارای قابلیت دسته‌بندی موضوعات و مدون و منسجم کردن پاسخ‌ها و گفتگوهاست و جلوی شلختگی بحث را می‌گیرد.
• ثانیاً افراد متخصص در آنها حضور دارند و پاسخ سؤالات را دقیق و اصولی ارائه می‌کنند.
• ثالثاً در محیط عمومی وب ثبت شده و اگر کسی بحث یا سؤال مشابهی داشت از طریق موتورهای جستجو آن را پیدا می‌کند.

قالب این‌گونه پلتفرم‌ها اغلب یا به‌صورت «تالارهای گفتگو»[17] است که در آنها یک کاربر «موضوع» را آغاز کرده و سایر کاربران ذیل آن شروع به گفتگو و ارسال پست می‌کنند، یا به‌صورت سکوهای «پرسش‌وپاسخ»[18] است که در آن کاربر سؤال خود را در دسته‌بندی مربوطه طرح می‌کند و سایر کاربران زیر آن شروع به ارسال پاسخ یا رد و تأیید پاسخ سایرین می‌کنند تا از این طریق کامل‌ترین پاسخ مشخص شود.

نمونه‌های خارجی این نوع از رسانه‌های اجتماعی بسیار متنوع است. برای مثال «ردیت»[19] پلتفرم تخصصی گفتگو درباره اخبار در آمریکاست. همچنین «کورا»[20] و «استک اکسچنج»[21] رسانه‌های اجتماعی اختصاصی برای پرسش‌وپاسخ عمومی کاربران در موضوعات گوناگو‌ن‌اند که ضمن دسته‌بندی پرسش‌ها و رتبه‌بندی پاسخ‌ها، براساس کیفیت سؤال و جواب به کاربران اعتبار اهدا می‌کنند. در کنار اینها سایت‌هایی مثل «اِستَک اُوِرفلو»[22] به‌عنوان مراجع رفع اشکال برنامه‌نویسان و متخصصان فناوری اطلاعات و ارتباطات شناخته می‌شوند. همچنین رسانه‌های اجتماعی متنوعی برای بحث و پاسخ به سوالات درسی دانش آموزان و دانشجویان در دنیا وجود دارد.

متأسفانه در این زمینه، نمونه‌های ایرانی فراگیر و فعال کمتری وجود دارد اما اجمالاً برخی از انواع تالارهای گفتگو در زمینه‌های تخصصی وجود دارند:

 

 

C رسانه‌های اجتماعی همکاری مجازی

اولین کاری که افراد بعد از تصمیم به راه‌اندازی کسب‌وکار یا تقسیم کار برای برگزاری مراسم یا هماهنگی اجرای یک طرح یا همکاری در آماده‌سازی یک ارائه انجام می‌دهند، زدن گروه در پیام‌رسان است و … و این یعنی آغازی بر مشکلات! احتمالاً دستور و صورت‌جلسات میان انبوه پیام‌ها گم شده و در نتیجه توسط همه اعضاء خوانده نمی‌شود، تقسیم و شرح وظایف جلوی چشم قرار ندارد و افراد تکلیفی که به عهده دارند را فراموش می‌کنند و در آن سمت مدیر هم نمی‌تواند رصد کند که هر کاری در چه مرحله‌ای قرار دارد.

مشابه همین اتفاقات برای آموزش مجازی در بستر «شاد» هم رخ می‌دهد: گم‌شدن پیام تکالیف جلسه بعد در انبوه پیام‌های بچه‌ها، شکل‌گیری بحث‌های بی‌ربط به کلاس در گروه، دشواری دسترسی به سند (فایل) تمرین بچه‌ها که در گفتگوی خصوصی می‌فرستادند، نداشتن قابلیت اتصال صوت و تصویر دانش‌آموزان در زمان کلاس مجازی و ده‌ها مشکل دیگر.

و همه مشکلاتی که در دو بند بالا درباره دو مصداق تقسیم کار شغلی و آموزش مجازی ذکر شد ناشی از یک خطاست: پلتفرم‌های مورداستفاده پیام‌رسان (= سیم‌کارت) هستند، درحالی‌که آنچه موردنیاز است یک رسانه اجتماعی همکاری مجازی‌ست. در این نوع رسانه‌ها می‌توان برای هر عضو شرح وظایف و دسترسی اختصاصی تعریف کرد، وضعیت کارهای تقسیم شده را رصد کرد، سوابق فرد را بایگانی (آرشیو) نمود و …

 

 

 

 

C رسانه‌های اجتماعی شبکه‌سازی

در نهایت متفاوت‌ترین گونه رسانه‌های اجتماعی: رسانه‌های شبکه‌سازی یا همان «شبکه‌های اجتماعی». حیث تفاوت این دسته با سایر دسته‌ها در یک نکته ظریف نهفته است: در «رسانه‌های اجتماعی انتشارمحور» تولید و نشر محتوا مهم بود. در «رسانه‌های اجتماعی اشتراک‌گذاری»، اسناد دیجیتال به اشتراک گذاشته شده محور اتصال آدم‌ها بود. انتقال پیام به دیگران انگیزه استفاده از «پیام‌رسان‌ها» است. در «رسانه‌های اجتماعی همکاری مجازی»، مدیریت و انجام پروژه موضوعی است که کاربران را دور هم جمع کرده است. اما در «شبکه‌های اجتماعی» انگیزه و حلقه وصل چیست؟ پاسخ ساده است: خودِ آدم‌ها!

اگر از استفاده‌های متفرقه بگذریم، سازوکار اصلی این گونه رسانه‌های اجتماعی، نظیر «اینستاگرام» و «روبینو» (شبکه‌سازی سبک زندگی)، «فیسبوک» (شبکه‌سازی عقاید و اندیشه‌ها)، «لینکدین» (شبکه‌سازی شغلی) و «همدم» (شبکه‌سازی ازدواج)، طوری طراحی شده است که هر یک از کاربران باید «خود» را معرفی و عرضه کنند تا از این طریق بتوانند با افرادی که اشتراکی با آنها دارند شبکه تشکیل دهند.

ازاین‌رو محتوای محوری این نوع رسانه‌ها، نمایش سلیقه است؛ «جمله‌ای از آخرین کتابی که خواندم»، «تصویری از لباسی که امروز پوشیدم»، «نظری درباره فیلمی که امروز دیدم»، «معرفی رستورانی که امروز در آن غذا خوردم»، «برشی از آهنگ/مداحی که گوش می‌کنم» و … . در واقع شبکه‌های اجتماعی، ویترینی از آدم‌ها هستند؛ با همه زرق‌وبرق و البته عوام‌فریبی‌های ویترین مغازه‌ها، تا رهگذران شبکه را جلب کند و داخل شوند و دنبالشان کنند.

از طرف دیگر، رسانه‌های اجتماعی شبکه‌سازی، بستری برای ایجاد ارتباطات جدید یا بازتولید شبکه ارتباطات و دوستی‌های حقیقی در بستر مجازی است. اما علاوه‌براین در این پلتفرم‌ها، آدم‌ها خودشان بهانه ارتباط‌‌اند و اصلاً الگوریتم اصلی آنها، بر مبنای سوگیری تأییدی (نمایش محتوای هم‌راستا با نظر کاربر برای ایجاد حس خوب و نگه‌داشتن وی در پلتفرم) است. ازاین‌رو همه تلاش پلتفرم این است که افکار و گرایش‌های کاربر را شناسایی کند و وی را به سایر افراد مشابه متصل کند.

آنچه دراین‌بین حائز توجه است این است که طراحان الگوریتم شبکه‌های اجتماعی صرفاً کسب منافع مالی و نگه‌داشتن هر چه بیشتر کاربر در پلتفرم را دنبال می‌کنند و به‌هیچ‌عنوان ملاحظات بدیهی تربیتی و سلامت کاربری را در نظر ندارند. ازاین‌رو استفاده از شبکه‌های اجتماعی نسبت به سایر گونه‌های رسانه‌های اجتماعی، ملاحظه، حساسیت و آموزش تربیتی دو چندانی را می‌طلبد.

 

 

 

 

[1] Fred Cavazza

[2] دسته هفتم و فرعی که آقای کاوازا برای رسانه‌های اجتماعی قائل است، دسته‌ای است که به خاطر میزان مخاطب و گستردگی خدمات به محصولات شرکت «متا» (Meta) اختصاص داده است.

[3] https://fredcavazza.net

[4] Weblog

[5] Surface Web

[6] در مقابل این، محتوای منتشر شده در کانال یک پیامرسان در گوگل ایندکس نمی‌شود.

[7] جهت مقایسه، تعداد سایت‌های نقطه‌آی‌آر تا سال 1403 حدود 1.6 میلیون عدد است.

[8] https://vista.ir/m/a/5gw99

[9] https://blog.ir

[10] https://virgool.io

[11] https://wordpress.com

[12] https://blogger.com

[13] https://medium.com

[14] https://virasty.com

[15] علت محدودیت‌هایی نظیر پاک کردن دو طرفه پیام، نمایش شماره تماس همه افراد، محدودیت حجم بارگذاری و … در پیام‌رسان معروفی مثل «واتساپ» با در نظر گرفتن ایده «جایگزین پیامک بودن این نرم‌افزار‌ها» شفاف و روشن می‌شود.

[16] با توجه به بروزرسانی مستمر برنامه‌ها، ممکن است امکانات موجود در جدول به مرور زمان دچار تغییر شده باشند.

[17] Forum

[18] Q&A

[19] https://www.reddit.com

[20] https://www.quora.com

[21] https://stackexchange.com

[22] https://stackoverflow.com

[23] Moodle

[24] https://www.erpx.ir

[25] https://mohit.online

[26] https://skyroom.online

[27] https://croom.ir

[28] https://fararoom.ir

[29] https://gharar.ir

[30] https://peygir.com

[31] https://www.mizito.ir

[32] https://balonet.net