حقوق محتوا

حق مالکیت محتوا

مالکیت محتوا به حقوق، قوانین و مسئولیت‌های مرتبط با خلق، انتشار و استفاده از محتوای دیجیتال اطلاق می‌شود. در دنیای دیجیتال، این قواعد به عنوان سازوکار اصلی حمایت از کاربران، مؤسسات و سازمان‌های تولیدکننده‌ی محتوا عمل می‌کند و با ایجاد محدودیت‌هایی برای استفاده و انتشار بدون اجازه محتوا به خالقان امکان می‌دهد مالکیت فکری، معنوی و مادی خود بر محتوا را حفظ کنند.

مهم‌ترین قاعده در حوزه مالکیت محتوا «حق نشر» یا کپی‌رایت[1] است که مجموعه‌ای از حقوق انحصاری متعلق به ناشر یا پدیدآورنده یک اثر اصل و منحصربه‌فرد می‌باشد و مواردی از قبیل حق نشر، حق تکثیر و حق الگوبرداری از اثر را شامل می‌شود.

این حقوق به صاحبان محتوا اطمینان می‌دهد که می‌توانند از منافع اقتصادی آثار خود بهره‌مند شوند و آن‌ها را به تولید و انتشار آثار جدید ترغیب می‌کند.

دامنه‌ی دربرگیری حق نشر بسیار متنوع است. مهم‌ترین حوزه‌ها به شرح زیر است:

• آثار مکتوب همچون مقالات، کتاب‌ها و اشعار
• انواع آثار صوتی مثل قطعات موسیقی، برنامه‌های رادیویی و اجراهای صوتی
• آثار نمایشی از قبیل نمایشنامه‌ها یا دیگر اجراهای نمایشی
• آثار تصویری، ویدئویی و فیلم‌ها،
• هنرهای تجسمی مانند مجسمه‌ها و عروسک‌ها
• معماری‌ها، نقشه‌ها و طرح‌های ساختمانی

با توسعه فضای مجازی حجم، تنوع و سرعت انتشار محتوا شتاب بسیار بالایی گرفته است. پلتفرم‌های مختلف امکان انتشار «محتوای تولید شده توسط کاربر» (UGC)[2] را فراهم کرده‌اند و هر کاربر در هر لحظه از شبانه‌روز امکان ساخت و تولید و توزیع هر گونه محتوا را دارد. همین مسئله امکان نقض حق نشر را نیز از هر زمان دیگری بیشتر کرده و در چنین شرایطی محافظت از حقوق صاحبان محتوا اهمیتی دوچندان پیدا کرده است.

در بسیاری از سایت‌ها و اپلیکیشن‌ها برای ثبت‌نام و استفاده از خدمات، کاربر توافقنامه‌هایی را مطالعه و تأیید می‌کند که در آن حق نشر و مالکیت محتوا مورد تأکید قرار گرفته است. همچنین سامانه‌های هوشمند متعددی برای تشخیص و گزارش موارد نقض حق نشر توسعه پیدا کرده است. علاوه بر این هر کاربر می‌تواند محتوایی که حقوق مالکیت محتوا را نقض کرده‌ باشد به پلتفرم گزارش داده و پیگیری نماید.

شکل 87: امکان گزارش محتوای ناقض حق‌نشر در رسانه‌های اجتماعی تلگرام و اینستاگرام

شکل 88: اخطار حذف محتوای ناقض حق نشر در یوتیوب و اینستاگرام

ان‌اف‌تی (NFT)

به تازگی شیوه‌ی جدیدی از حق استفاده از آثار هنری در فضای دیجیتال ایجاد شده که در دنیای بلاک‌چین معنا پیدا می‌کند. «NFT»[3] یا «رمز کلید انحصاری» به معنای توکن‌های غیر قابل تعویض است، به عنوان یک روش جدید و مؤثر برای حفاظت از مالکیت تولیدکنندگان محتوا بر آثار خود مطرح شده‌ که امکان ثبت دیجیتالی مالکیت یک اثر هنری، آهنگ، ویدئو یا هر دارایی دیجیتال دیگر را بر روی بلاک‌چین فراهم می‌کند.

به بیان ساده هر NFT، مثل یک «برچسب دیجیتالی» یکتا است که شامل اطلاعات مربوط به مالکیت و تاریخچه تراکنش‌های قبلی است و نمی‌توان آن را تغییر داد یا دست‌کاری کرد. کسی که صاحب NFT یک عکس، ویدئو یا حتی یک فایل گیف باشد می‌تواند ادعای تملک آن محتوا را داشته باشد و آن را در معرض نمایش‌ گذاشته یا بفروشد و حقوق مادی و معنوی اثر را برای خود حفظ کند. این امر باعث شده است که NFTها برای هنرمندان و تولیدکنندگان محتوا به عنوان یک ابزار جذاب برای تأمین امنیت مالی، معاملات و حفاظت از مالکیت آثارشان در نظر گرفته شوند.

جنبش متن‌باز

برخی از تولیدکنندگان محتوا با اهداف مختلفی همچون ترویج علم، فرهنگ‌سازی و مسئولیت اجتماعی به شکل خودخواسته حق نشر آثارشان را تغییر داده و یا ملغی می‌کنند. نمونه‌های اولیه این رویکرد را باید در جنبش «متن‌باز» (Open Source) جست‌وجو کرد. در دهه 80 میلادی/60 شمسی که شرکت‌های رایانه‌ای به سرعت در حال رشد بودند و با توسعه سیستم‌های عامل و کدنویسی‌های پیشرفته سعی در قبضه بازار فناوری داشتند؛ جنبش متن‌باز با رویکردی متفاوت به جای پنهان کردن کدها و فرایندهای اجرایی نرم‌افزارها، تمامی مراحل برنامه‌نویسی نرم‌افزار را به شکل آزاد و قابل تغییر منتشر کردند. مهم‌ترین نمونه در این جنبش سیستم عامل لینوکس است که به عنوان رقیبی جدی برای مایکروسافت مطرح شد و هنوز نیز در حال رقابت با این غول فناوری است.

اصول جنبش متن باز به شرح زیر است:

1. دسترسی آزاد به کد منبع: این اصل مهم‌ترین جزء جنبش متن باز است. توسعه‌دهندگان و کاربران باید بتوانند به کد منبع نرم‌افزار دسترسی داشته باشند، آن را مطالعه کنند، تغییر دهند و توزیع کنند.
2. همکاری جمعی: جنبش متن باز بر این باور است که همکاری و کار جمعی می‌تواند به تولید نرم‌افزارهای بهتر و امن‌تر منجر شود. این امر از طریق پلتفرم‌هایی مانند GitHub و GitLab تسهیل می‌شود.
3. شفافیت: جنبش متن باز به شفافیت اعتقاد دارد. دسترسی به کد منبع به کاربران و توسعه‌دهندگان اجازه می‌دهد تا نحوه کارکرد نرم‌افزار را درک کنند و به بهبود امنیت و کارایی آن کمک کنند.
4. پایداری و پشتیبانی: نرم‌افزارهای متن باز معمولاً توسط جامعه‌ای وسیع از توسعه‌دهندگان پشتیبانی می‌شوند که این امر به طول عمر و پایداری نرم‌افزار کمک می‌کند.

در چهار دهه‌ی اخیر این جنبش باعث شده تا نوآوری و خلاقیت در حوزه برنامه‌نویسی شتاب دوچندانی بگیرد و در قید و بند منافع اقتصادی چند شرکت خاص محدود نشود. همچنین دسترسی به کد منبع نرم‌افزارها به دانشجویان، محققان و توسعه‌دهندگان این امکان را داده که از نحوه کارکرد این نرم‌افزارها یاد بگیرند و دانش خود را افزایش دهند. نتیجه نهایی چنین حرکتی نیز نزدیک شدن به عدالت فناورانه است. نرم‌افزارهای متن باز معمولاً رایگان یا به قیمتی بسیار پایین‌تر از محصولات تجاری مشابه عرضه می‌شوند، که این امر به کاهش هزینه‌های فناوری اطلاعات برای شرکت‌ها و مصرف‌کنندگان کمک می‌کند.

جدول 8: فهرست برخی از نرم‌افزارهای کاربردی متن‌باز

کپی‌لفت

در دهه‌های بعد از کپی‌رایت، «کپی لفت»[4] نیز به عنوان روشی برای ارائه نرم‌افزارها یا آثار رسانه‌ای توسعه پیدا کرده است. در این روش استفاده‌کنندگان محتوا ملزم می‌شوند نسخه‌های کپی شده، تغییریافته و توسعه پیدا کرده از یک اثر را به صورت آزاد منتشر کنند.

در حقیقت کپی‌لفت یک نوع بازی زبانی با کلمه‌ی کپی‌رایت است. در زبان انگلیسی «لِفت» (Left) به معنای چپ، متضاد «رایت» (Right) در معنی «سَمتِ راست» است. کپی‌لفت عملی را توصیف می‌کند که در آن تضمین می‌شود که اجازه نسخه‌برداری و ویرایش یک اثر برای همگان محفوظ می‌ماند و هیچ شخصی اجازه ندارد حق ویرایش و نسخه‌برداری را از دیگر افراد سلب کند. در واقع، کپی‌لفت نوعی استفاده از کپی‌رایت اما در جهت خلاف آن است، یعنی به جای درآوردن اثر به حالت انحصاری، از انحصاری شدن آن جلوگیری می‌کند.

شکل 89: نماد «کپی‌رایت» و «کپی‌لفت» (برعکس شده نماد کپی رایت)

کرییِتیو کامِنز

سازمان غیرانتفاعی «کرییتو کامنز»[5] یکی از نهادهای فعال در زمینه آزادسازی محتوا و کپی لفت است که تلاش کرده با ارائه پروانه‌های متنوع، به خالقان آثار رسانه‌ای اجازه دهد حق نشر آثارشان را متنوع‌تر و منعطف‌تر نمایند. برای مثال اگر یک آهنگ‌ساز قطعه‌ای موسیقی ساخته که به شرط ذکر نام خالق اثر مشکلی با استفاده آن در آثار دیگران نداشته باشد می‌تواند با استفاده از پروانه حق نشر محدود کریتیو کامنز این شرط خود را هم به کاربران و هم به پلتفرم‌ها و سامانه‌ها اعلام کند.

شکل 90:  نشان سازمان غیرانتفاعی «کرییتیو کامنز»

انتخاب و دریافت مجوز کرییتیو کامنز به صورت رایگان از طریق پایگاه اینترنتی آن شدنی است.[6] انواع پروانه در کرییتو کامنز عبارت‌اند از:

• مالکیت عمومی: صاحب اثر از حقوق خود در قبال این اثر چشم پوشی کرده است و اجازه استفاده آزاد از آن بدون ذکر خالق اصلی را می‌دهد. این پروانه اختصاراً با عبارت CC0 نمایش داده می‌شود.

• ذکر نام صاحب اثر: استفاده از اثر آزاد است اما باید از خلق‌کننده اصلی آن نام برده شود. این پروانه با حروف اختصاری BY نمایش داده می‌شود.

• عدم تغییر در محتوای اثر: انتشار اثر آزاد است اما نباید در محتوای آن دخل و تصرفی صورت گیرد. حرف اختصاری این پروانه، ND می‌باشد.

• انتشار با پروانه یکسان: در صورت استفاده دیگران از این اثر و خلق اثری جدید، محتوای جدید نیز باید با شرایط همین پروانه منتشر شود. مثلاً اگر موسیقی استفاده شده رایگان منتشر شده، اثر جدیدی که از آن موسیقی استفاده کرده نیز باید رایگان منتشر شود. این پروانه با حرف اختصاری SA نمایش داده می‌شود.

• فقط جهت استفاده در آثار غیرتجاری: استفاده از اثر فقط در آثار غیرتجاری آزاد است. این پروانه با حرف اختصاری NC به نمایش گذاشته می‌شود.

به کمک این پروانه‌ها، هر کاربر می‌تواند ترکیبی از حق نشر را معین و اعلام نماید. برای مثال طبق پروانه «ابری‌شهر»، استفاده از محتوا و ایجاد تغییرات در آن تماماً آزاد است، اما اگر ضرورت دارد استفاده‌کنندگان منبع محتوا (ابری‌شهر) را ذکر کنند، از این محتوا در کارهای تجاری استفاده نشود و همچنین هرگونه خلق محصول جدید برپایه محتوای ابری‌شهر نیز همچنان باید عام‌المنفعه بماند و با همین پروانه در دسترس دیگران قرار بگیرد. نشانه زیر اختصاراً این مقصود را بیان می‌کند:

شکل 91: بخش انتهایی تارنمای «ابری‌شهر» که در مجوز کرییتیو کامنز محتوای پایگاه از نوع «ارجاع به منبع، استفاه غیرتجاری و عام‌المنفعه» درج شده است.

همچنین تصاویر منتشر شده در دانشنامه آزاد ویکی‌پدیا تحت پروانه انتشار کرییتیو کامنز قرار دارند. با اینحال اجازه‌نامه استفاده از آنها ممکن است متفاوت باشد.

شکل 92: با کلیک روی بخش جزئیات تصویر در ویکی‌پدیا میتوان وضعیت اجازه‌نامه آنرا مشاهده کرد.

حقوق مالکیت محتوا در ایران

در زمینه حقوق مالکیت فکری (ادبی و هنری) قوانین مختلفی هم اکنون در ایران لازم الاجرا و مورد عمل می‌باشند که عبارتند از:

• قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفــان و هنرمندان مصوب ۱۳۴۸ ش. با اصلاحات و الحاقات بعدی
• قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی مصوب ۱۳۵۲ ش.
• قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای مصوب ۱۳۷۹ ش.
• برخی از مواد مرتبط در قانون تجارت الکترونیکی مصوب ۱۳۸۲ ش.

مهمترین هدف این قوانین، ایجاد انحصار در حق نشر و پخش و عرضه و اجرای اثر و حق بهره‌برداری مادی و معنوی از نام و اثر برای شخص پدیدآورنده است. ‌

هرچند باید توجه داشت که مهمترین کنوانسیون بین‌المللی در خصوص حقوق مالکیت فکری (ادبی و هنری)، «کنوانسیون بِرن»[7] است و دولت ایران تاکنون به آن ملحق نشده؛ لذا قوانین موجود در زمینه حقوق مالکیت فکری در کشور، صرفاً درباره آثاری جاری هستند که برای نخستین ‌بار در داخل ایران چاپ یا پخش یا نشر یا اجرا‌شده باشد و پیش از آن در هیچ کشور دیگری منتشر نشده باشد.

ضمن اینکه طبق قانون، مدت استفاده از حقوق مادی پدیدآورنده اثر که به موجب وصایت یا وراثت منتقل می‌‌شود از تاریخ مرگ پدیدآورنده پنجاه سال است و اگر هم وارثی وجود نداشته باشد یا بر اثر وصایت به کسی منتقل نشده ‌باشد پس از گذشت پنجاه سال حق پدیدآورنده به منظور استفاده عمومی در اختیار حاکم اسلامی (ولی فقیه) قرار می‌‌گیرد.

البته با توجه به قدیمی بودن و غیرمتمرکز بودن مجموع قوانین و مقررات مربوط به مالکیت محتوا در ایران، موضوع اصلاح و به روزرسانی این قوانین و تدوین قانونی جامع در این باب، از ابتدای دهه ۸۰ شمسی مورد توجه دولت و مجلس بوده است. هرچند متأسفانه تاکنون منجر به تصویب یک قانون جدید و جامع نشده است.

در سمت دیگر، فرهنگ حق نشر و همچنین متن‌باز هنوز در کشور ما به صورت عمومی جا نیفتاده و کمتر مشاهده‌ می‌کنیم که کاربران منبع و مأخذ محتوا را ذکر کرده یا از صاحبان اصلی آن برای تغییر و انتشار اجازه بگیرند.

البته در سال‌های اخیر پلتفرم‌های ایرانی جهت حفظ حقوق ناشران تلاش‌هایی انجام داده‌اند. برای مثال سکوی آپارات، امکان حق نشر را در سرویس خود فعال کرده که به وسیله آن تولیدکنندگان محتوای ویدیویی می‌توانند با روشن کردن آن در تنظیمات ویدیوهای خود، از کپی شدن و بارگذاری ویدئوهای مشابه در سایر کانال‌های آپارات جلوگیری نمایند.

با اینوجود به نظر می‌رسد ایجاد فرهنگ عمومی رعایت حقوق مالکیت محتوا و به تبع آن کمک به حفظ چرخۀ اقتصادی تولید محتوا (کتاب، پادکست، فیلم، موسیقی و …)، نیازمند یک تلاش همگانی در کشور است.

در این زمینه معلمان و مربیان می‌توانند ضمن آموزش و تأکید بر رعایت حق نشر به عنوان یکی از مهم‌ترین حقوق تولید‌کنندگان محتوا، دانش‌آموزان را به سمت قانون‌مداری و اخلاق‌مداری در مصرف محتوای دیجیتال سوق دهند. خصوصاً اینکه از این طریق بازار کار تولید محتوا نیز رونق گرفته و بستری تثبیت شده برای آینده شغلی آنان ایجاد می‌شود.

البته به موازات این می‌توان با ترویج فرهنگ متن‌باز و کپی‌لفت، روحیه تعامل، مشارکت، مسئولیت اجتماعی و کارگروهی در فضای دیجیتال را نیز در نسل جدید تقویت کرد.

شکل 93: بخش فعال‌سازی حق نشر در سکوی اشتراک ویدیوی آپارات

[1] Copyright

[2] User Generated Content

[3] Non-Fungible Tokens

[4] Copyleft

[5] Creative Commons

[6] https://creativecommons.org/choose

[7] کنوانسیون سال 1297/1886 شهر برن سوییس (Berne Convention) قدیمی‌ترین و جامع‌ترین پیمان بین‌المللی در زمینه حمایت از حقوق مالکیت معنوی است که به منظور ایجاد یک چارچوب قانونی واحد برای حمایت از آثار ادبی و هنری در سطح بین‌المللی تدوین شده است. این کنوانسیون موضوعاتی مانند حق انتشار، حق تکثیر، حق ترجمه و حقوق اخلاقی پدیدآورندگان را تعیین کرده است.