حقوق محتوا

• حق مالکیت محتوا

مالکیت محتوا به حقوق، قوانین و مسئولیت‌های مرتبط با خلق، انتشار و استفاده از محتوای دیجیتال اطلاق می‌شود. در دنیای دیجیتال، این قواعد به عنوان سازوکار اصلی حمایت از کاربران، موسسات و سازمان‌های تولیدکننده‌ی محتوا عمل می‌کند و با ایجاد محدودیت‌هایی برای استفاده و انتشار بدون اجازه محتوا به خالقان امکان می‌دهد مالکیت فکری، معنوی و مادی خود بر محتوا را حفظ کنند.

مهم‌ترین قاعده در حوزه مالکیت محتوا «حق نشر» یا کپی‌رایت[1] است که مجموعه‌ای از حقوق انحصاری است که به ناشر یا پدیدآورنده یک اثر اصل و منحصربه‌فرد تعلق می‌گیرد و حقوقی از قبیل نشر، تکثیر و الگوبرداری از اثر را شامل می‌شود. این حقوق به صاحبان محتوا اطمینان می‌دهد که می‌توانند از منافع اقتصادی آثار خود بهره‌مند شوند و آن‌ها را به تولید و انتشار آثار جدید ترغیب می‌کند.

دامنه‌ی دربرگیری حق‌نشر بسیار متنوع است. مهم‌ترین حوزه‌ها به شرح زیر است:

1. آثار مکتوب همچون مقالات، کتاب‌ها و اشعار
2. انواع آثار صوتی مثل قطعات موسیقی، برنامه‌های رادیویی و اجراهای صوتی
3. آثار نمایشی از قبیل نمایشنامه‌ها یا دیگر اجراهای نمایشی
4. آثار تصویری، ویدئویی و فیلم‌ها،
5. هنرهای تجسمی مانند مجسمه‌ها و عروسک‌ها
6. معماری‌ها، نقشه‌ها و طرح‌های ساختمانی

با توسعه فضای مجازی حجم، تنوع و سرعت انتشار محتوا شتاب بسیار بالایی گرفته است. پلتفرم‌های مختلف امکان انتشار «محتوای تولید شده توسط کاربر» (UGC)[2] را فراهم کرده‌اند و هر کاربر در هر لحظه از شبانه‌روز امکان ساخت و تولید و توزیع هر گونه محتوا را دارد. همین مسئله امکان نقض حق نشر را نیز از هر زمان دیگری بیشتر کرده و در چنین شرایطی محافظت از حقوق صاحبان محتوا اهمیتی دوچندان پیدا‌کرده است.

در بسیاری از سایت‌ها و اپلیکیشن‌ها برای ثبت‌نام و استفاده از خدمات، کاربر توافقنامه‌هایی را مطالعه و تایید می‌کند که در آن حق نشر و مالکیت محتوا مورد تاکید قرار گرفته است. همچنین سامانه‌های هوشمند متعددی برای تشخیص و گزارش موارد نقض حق نشر توسعه پیدا کرده است. علاوه بر این هر کاربر می‌تواند محتوایی که حقوق مالکیت محتوا را نقض کرده‌ باشد به پلتفرم گزارش داده و پیگیری نماید.

شکل 29: امکان گزارش محتوای ناقض حق‌نشر در تلگرام و اینستاگرام

شکل 30: اخطار حذف محتوای ناقض حق نشر در یوتیوب

• ان‌اف‌تی (NFT)

به تازگی شیوه‌ی جدیدی از حق استفاده از آثار هنری در فضای دیجیتال ایجاد شده که در دنیای بلاکچین معنا پیدا می‌کند. «NFT»[3] یا «رمزکلید انحصاری» به معنای توکن‌های غیرقابل تعویض است، به عنوان یک روش جدید و موثر برای حفاظت از مالکیت تولیدکنندگان محتوا بر آثار خود مطرح شده‌ که امکان ثبت دیجیتالی مالکیت یک اثر هنری، آهنگ، ویدئو یا هر دارایی دیجیتال دیگر را بر روی بلاکچین فراهم می‌کند.

به بیان ساده هر NFT، مثل یک «پرچسب دیجیتالی» یکتا است که شامل اطلاعات مربوط به مالکیت و تاریخچه تراکنش‌های قبلی است و نمی‌توان آن را تغییر داد یا دستکاری کرد. کسی که صاحب NFT یک عکس، ویدئو یا حتی یک فایل گیف باشد می‌تواند ادعای تملک آن محتوا را داشته‌باشد و آن را در معرض نمایش‌ گذاشته یا بفروشد و حقوق مادی و معنوی اثر را برای خود حفظ کند. این امر باعث شده است که NFTها برای هنرمندان و تولیدکنندگان محتوا به عنوان یک ابزار جذاب برای تأمین امنیت مالی، معاملات و حفاظت از مالکیت آثارشان در نظر گرفته شوند.

• جنبش متن‌باز

برخی از تولیدکنندگان محتوا با اهداف مختلفی همچون ترویج علم، فرهنگسازی و مسئولیت اجتماعی به شکل خودخواسته حق نشر آثارشان را تغییر داده و یا ملغی می‌کنند. نمونه‌های اولیه این رویکرد را باید در جنبش «متن‌باز»[4] جست‌وجو کرد. در دهه 80 میلادی/60 شمسی که شرکت‌های رایانه‌ای به سرعت در حال رشد بودند و با توسعه سیستم‌های عامل و کدنویسی‌های پیشرفته سعی در قبضه بازار فناوری داشتند؛ جنبش متن‌باز با رویکردی متفاوت به جای پنهان کردن کدها و فرایندهای اجرایی نرم‌افزارها، تمامی مراحل برنامه‌نویسی نرم‌افزار را به شکل آزاد و قابل تغییر منتشر کردند. مهم‌ترین نمونه در این جنبش سیستم عامل لینوکس است که به عنوان رقیبی جدی برای مایکروسافت مطرح شد و هنوز نیز در حال رقابت با این غول فناوری است.

اصول جنبش متن باز به شرح زیر است:

1. دسترسی آزاد به کد منبع: این اصل مهم‌ترین جزء جنبش متن باز است. توسعه‌دهندگان و کاربران باید بتوانند به کد منبع نرم‌افزار دسترسی داشته باشند، آن را مطالعه کنند، تغییر دهند و توزیع کنند.
2. همکاری جمعی: جنبش متن باز بر این باور است که همکاری و کار جمعی می‌تواند به تولید نرم‌افزارهای بهتر و امن‌تر منجر شود. این امر از طریق پلتفرم‌هایی مانند GitHub و GitLab تسهیل می‌شود.
3. شفافیت: جنبش متن باز به شفافیت اعتقاد دارد. دسترسی به کد منبع به کاربران و توسعه‌دهندگان اجازه می‌دهد تا نحوه کارکرد نرم‌افزار را درک کنند و به بهبود امنیت و کارایی آن کمک کنند.
4. پایداری و پشتیبانی: نرم‌افزارهای متن باز معمولاً توسط جامعه‌ای وسیع از توسعه‌دهندگان پشتیبانی می‌شوند که این امر به طول عمر و پایداری نرم‌افزار کمک می‌کند.

در چهار دهه‌ی اخیر این جنبش باعث شده تا نوآوری و خلاقیت در حوزه برنامه‌نویسی شتاب دوچندانی بگیرد و در قید و بند منافع اقتصادی چند شرکت خاص محدود نشود. همچنین دسترسی به کد منبع نرم‌افزارها به دانشجویان، محققان و توسعه‌دهندگان این امکان را داده که از نحوه کارکرد این نرم‌افزارها یاد بگیرند و دانش خود را افزایش دهند. نتیجه نهایی چنین حرکتی نیز نزدیک شدن به عدالت فناورانه است. نرم‌افزارهای متن باز معمولاً رایگان یا به قیمتی بسیار پایین‌تر از محصولات تجاری مشابه عرضه می‌شوند، که این امر به کاهش هزینه‌های فناوری اطلاعات برای شرکت‌ها و مصرف‌کنندگان کمک می‌کند.

جدول 4: فهرست برخی از نرم‌افزارهای کاربردی متن‌باز

• کپی‌لفت

در دهه‌های بعد از کپی‌رایت، «کپی لفت»[6] نیز به عنوان روشی برای ارائه نرم‌افزارها یا آثار رسانه‌ای توسعه پیدا کرده‌است. در این روش استفاده‌کنندگان محتوا ملزم می‌شوند نسخه‌های کپی شده، تغییریافته و توسعه پیداکرده از یک اثر را به صورت آزاد منتشر کنند.

در حقیقت کپی‌لفت یک نوع بازی زبانی با کلمه‌ی کپی‌رایت است. در زبان انگلیسی «لِفت» (Left) به معنای چپ، متضاد «رایت» (Right) در معنی «سَمتِ راست» است. کپی‌لفت عملی را توصیف می‌کند که در آن تضمین می‌شود که اجازه نسخه‌برداری و ویرایش یک اثر برای همگان محفوظ می‌ماند و هیچ شخصی اجازه ندارد حق ویرایش و نسخه‌برداری را از دیگر افراد سلب کند. در واقع، کپی‌لفت نوعی استفاده از کپی‌رایت اما در جهت خلاف آن است، یعنی به جای درآوردن اثر به حالت انحصاری، از انحصاری شدن آن جلوگیری می‌کند.

شکل 31: نماد «کپی‌رایت» و «کپی‌لفت» (برعکس شده نماد کپی رایت)

• کرییِتیو کامِنز

سازمان غیرانتفاعی «کرییتو کامنز»[7] یکی فعالان آزادسازی محتوا و کپی لفت است که تلاش کرده با ارائه پروانه‌های متنوع، به خالقان آثار رسانه‌ای اجازه دهد حق نشر خود را متنوع‌تر و منعطف‌تر نمایند. برای مثال اگر یک آهنگساز قطعه‌ای موسیقی ساخته که به شرط ذکر نام خالق اثر مشکلی با استفاده آن در آثار دیگران نداشته باشد می‌تواند با استفاده از پروانه حق نشر محدود کریتیو کامنز این شرط خود را هم به کاربران و هم به پلتفرم‌ها و سامانه‌ها اعلام کند.

شکل 32:

انتخاب و دریافت مجوز کرییتیو کامنز به صورت رایگان از طریق پایگاه اینترنتی آن شدنی است.[8] انواع پروانه در کرییتو کامنز عبارتند از:

مالکیت عمومی: صاحب اثر از حقوق خود در قبال این اثر چشم پوشی کرده است. این نوع پروانه با 0 یا C خط خورده نمایش داده می‌شود.

ذکر نام صاحب اثر: تا زمانی که نام خلق‌کننده محتوا اعلام می‌شود می‌توان از آن اثر استفاده کرد. نشانه این پروانه، آدمک است.

عدم تغییر در محتوای اثر: در صورت انتشار اثر توسط دیگران نباید تغییری در این محتوا صورت بگیرد. علامت این پروانه = است.

انتشار با پروانه یکسان: در صورت استفاده دیگران از این اثر و خلق اثری جدید، محتوای جدید نیز باید با همین پروانه منتشر شوند. مثلاً اگر موسیقی استفاده شده رایگان منتشر شده، اثر جدیدی که از آن موسیقی استفاده کرده نیز باید رایگان منتشر شود. نشانه این پروانه فلش برگشتی شبیه C برعکس است.

فقط جهت استفاده در آثار غیرتجاری: دیگران حق استفاده از این اثر در آثار تجاری را ندارند. این پروانه نیز با علامت دلار خط خورده نمایش داده می‌شود.

به کمک این پروانه‌ها، هر کاربر می تواند ترکیبی از حق نشر را معین و اعلام نماید. برای مثال اگر کاربری بخواهد موقع استفاده از اثرش، از او یاد بشود، در کارهای تجاری از محصولش استفاده نشود و همچنین اثر جدیدی که خلق می‌شود با همین پروانه در دسترس دیگران قرار بگیرد می‌تواند نشانه زیر را منتشر کند:

شکل 33: یک نمونه از پروانه کرییتیو کامنز

• حقوق مالکیت محتوا در ایران

متاسفانه فرهنگ حق‌نشر و همچنین متن‌باز در کشور ما هنوز جا نیفتاده و کمتر مشاهده‌ می‌کنیم که کاربران منبع و ماخذ محتوا را ذکر کرده یا از صاحبان اصلی آن برای تغییر و انتشار اجازه بگیرند. البته پلتفرم‌های ایرانی جهت حفظ حقوق ناشران تلاش‌هایی انجام داده‌اند. برای مثال آپارات اخیرا سرویس حق‌نشر خود را فعال کرده که ویدئوسازان می‌توانند با روشن کردن آن در تنظیمات ویدئوهای خود از بارگذاری ویدئوهای مشابه در سایر کانال‌های آپارات جلوگیری نمایند.

شکل 34: بخش فعال‌سازی حق نشر آپارات

معلمان و مربیان می‌توانند با تاکید بر حق نشر به عنوان یکی از مهم‌ترین حقوق تولید‌کنندگان محتوا، دانش‌آموزان را به سمت قانون‌مداری و اخلاق‌مداری در مصرف محتوای دیجیتال سوق دهند و از سوی دیگر، با ترویج فرهنگ متن‌باز و کپی‌لفت روحیه تعامل، مشارکت، مسئولیت اجتماعی و کارگروهی در فضای دیجیتال را در نسل جدید تقویت کنند.

[1] Copyright

[2] User Generated Content

[3] Non-Fungible Tokens

[4] Open Source

[5] نوعی از تصاویر گرافیکی با کیفیت بسیار بالا (Vector)

[6] Copyleft

[7] Creative Commons

[8] https://creativecommons.org/choose