اخلاق فناوری

حضور دائمی فناوری در زندگی انسان، ضرورت توجه اخلاقی به شرایط و تبعات استفاده از آن را ایجاب می‌کند. این شاخه از دانش‌های کاربردی به شناخت مبانی مورد اتکای اخلاقی در حوزه انواع فناوری‌ها می‌پردازد و با طراحی مرامنامه‌های اخلاقی برای عموم ذینفعان، به ترویج و آموزش این دستورالعمل‌ها در مخاطبان می‌پردازد.

نسبت اخلاق با فناوری

گفتگو درباره ماهیت «فناوری» و اثر آن بر زندگی انسان، آن قدر قدیمی است که در آثار افلاطون هم ردپای آن را می‌توان یافت. اما «فناوری» به خودی خود تا پیش از دوره معاصر هیچ‌گاه یک موضوع فلسفی به‌شمار نمی‌رفت. اهمیت و اثرگذاری «فناوری‌های نوین»[1] بعد از انقلاب صنعتی و توسعه کشورهای غربی روز به روز بیشتر معلوم شد تا جایی که در قرن نوزدهم میلادی شخصیت‌هایی مثل «کارل مارکس» و هم‌قطاران او، موضوع توسعه فناورانه، تولید صنعتی و نتایج آن برای جوامع را مورد تحلیل و بررسی قرار دادند. این جریان فکری که تا امروز هم ادامه یافته، پرچمدار بحث درباره «فلسفه فناوری» و حواشی آن بوده‌اند.

یکی از این حواشی قابل توجه درباره فناوری، رویکرد «اخلاقی» به توسعه، بکارگیری و نتایج استفاده از فناوری در جامعه است. این رویکرد انسانی به فناوری یکی از شاخه‌های معاصر «اخلاق» و «فلسفه اخلاق» هم محسوب می‌شود که با نام «اخلاق فناوری»[2] در مجامع علمی جهان شناخته شده است که گاهی از عنوان ترکیبی «تکنواتیک»[3] یا به طور خلاصه TE هم برای اشاره به آن استفاده می‌شود. در زبان فارسی هم هرچند هنوز معادل‌سازی خاصی برای این عبارت انجام نشده، اما شاید کلمه «فن‌آداب» بتواند جایگزین مناسبی برای TE باشد.

در یک نگاه کلی، عمده مباحث در «اخلاق فناوری» به دو بخش کلان قابل تفکیک است: اول «اخلاق عرضه فناوری» که ناظر است به اینکه طراحی، ساخت و توسعه فناوری چه چالش‌های اخلاقی برای سیاست‌گذاران، فناوران، مهندسان و مدیران شرکت‌های فناور دارد؟ و دوم «اخلاق مصرف فناوری» که در جستجوی پاسخ برای این سؤال است که بکارگیری، استفاده و عادت‌کردن به استفاده از فناوری چه چالش‌های اخلاقی برای مردم، حکومت‌ها، جوامع و فرهنگ‌ها ایجاد می‌کند؟

نسبت اخلاق با فناوری اطلاعات و ارتباطات

با توجه به فراگیری استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات[4] در عرصه‌های مختلف زندگی و کاربردهای فراوان آن در تعلیم و تربیت، لازم است از دریچه‌ی «فن‌آداب» هم به «فاوا» نگاه کنیم.

«اخلاق فاوا»[5] موضوعی میان رشته‌ای است که ورود به آن نیازمند آشنایی با دو حوزه «اخلاق» و حوزه «فاوا» است. در سال‌های اخیر عمده‌ترین مباحثی که اندیشمندان اخلاق فاوا را در غرب به خودش مشغول کرده، مفهوم «مالکیت»، مفهوم «حریم خصوصی»، مفهوم «توزیع قدرت»، مفهوم «آزادی‌های اساسی» و مفهوم «مسئولیت اخلاقی» است.

به خاطر داشته باشید که در تمامی این مباحث، غربیان با نظریه‌های اخلاقی غربی به سراغ طرح مسائل و حل آنان رفته‌اند که هرچند به عنوان تجربه‌ی بشری قابل احترام و قابل مطالعه است، اما حتماً فقدان رویکرد الهی و اسلامی به اخلاق در آن مشهود است.

مرور برخی سؤالات کلیدی این حوزه نشان می‌دهد که اندیشمندان اخلاق چه زاویه نگاهی به عرصه‌های مختلف فاوا دارند. سؤالاتی از قبیل: متخصصان امور رایانه چه مسئولیت‌های اخلاقی دارند؟ اگر یک نرم افزار رایانه‌ای خطا کند چه کسی را باید سرزنش نمود؟ آیا ایجاد اختلال، هک یا نفوذ در برنامه‌ها کاری غیراخلاقی است؟ آیا کپی برداری از برنامه‌ها وقتی صاحبان آن اجازه نداده باشند اخلاقاً کاری خطا و ناصواب است؟ آیا باید افراد آزاد باشند تا در اینترنت سخنان خویش را آزادانه مطرح کنند یا محدودیت‌هایی که در نشر کتاب و روزنامه وجود دارد، در مورد رسانه‌های مجازی هم باید اجرا گردد؟ ذخیره‌سازی و نگهداری از داده‌های مردم توسط شرکت‌های بزرگ فناوری چه ملاحظات اخلاقی دارد؟ مداخله در زندگی مردم یا اثرگذاری اجتماعی – سیاسی بر افکار عمومی بر اساس تحلیل داده‌های آنان چقدر اخلاقی است؟[6]

راهبرد حل مسائل اخلاق فاوا و فضای مجازی

برای یافتن پاسخ این سؤالات به ساعت‌های طولانی بحث و تبادل نظر بین کارشناسان حوزه‌های مختلف نیاز است. کشف زوایای پنهان این چالش‌های اخلاقی نیاز به تمرکز طولانی مدت خبرگان و مطالعه و پژوهش در مکاتب مختلف اخلاقی دارد.

بدیهی است به نتیجه رسیدن در این فرایند پیچیده و طولانی ممکن است سال‌ها به طول بینجامد. پس چه باید کرد؟ آیا می‌توان تا زمان به نتیجه رسیدن اندیشمندان «فن‌آداب» از مسائل اخلاقی فناوری ارتباطات و اطلاعات صرف نظر کرد؟ در این مسأله اخلاقی، خِرَد اخلاقی چه حکم می‌کند؟

از آنجا که عمده چالش‌های مطرح در اخلاق فاوا، مشابهاتی در سایر حوزه‌های اخلاقی مثل اخلاق ارتباطی و اخلاق اجتماعی دارد؛ می‌توان از شبیه‌سازی قواعد و احکام آن حوزه‌ها در اخلاق فاوا بهره گرفت و «عمل به احتیاط» کرد. یعنی رعایت جوانب اخلاقی احتمالی را در دستور کار قرار داد تا زمانی که حکم دقیق اخلاقی آن حوزه روشن شود.

مثلاً در اخلاق احترام به مالکیت فردی، می‌توان کپی‌برداری از محتوای دیجیتال را با اندکی مسامحه شبیه به سرقت اموال دیگران فرض کرد و از آن اجتناب نمود. هر چند که ممکن است در مباحث اخلاق فاوا بعدها معلوم شود که گونه‌هایی از کپی‌برداری دیجیتال، غیراخلاقی نیست. یا در اخلاق ارتباطی، گفتگو با یک فرد غریبه در فضای مجازی را مشابه با گفتگو با غریبه‌ها در کوچه و خیابان فرض کرد و رعایت احترام، ادب و حسن ظن را در مکالمات طرفینی در نظر گرفت؛ هر چند که بعدها در اخلاق فاوا معلوم شود که ضرورتی به این سطح از احترام در فضای مجازی وجود نداشته است.

آموزش و ترویج اخلاق فاوا و فضای مجازی

بعد از کشف پاسخ‌های اخلاقی به چالش‌های عرصه فناوری، پرسش مهم این است که اخلاق فناوری چگونه باید آموزش داده شود و در سطوح مختلف -از سیاستگذاران و فناوران تا کاربران معمولی- جاری گردد؟

در سمت تولید و عرضه فناوری، مسئولیت این کار بر عهده سیاستگذاران و فناوران است. در همه دنیا نهادهای بالادستی و حاکمیتی، نهادهای نظارتی، انجمن‌های صنفی و حرفه‌ای و مانند آن، وظیفه مشخص کردن خط‌مشی‌های اخلاقی و نظارت بر آن را بر عهده دارند. این مجموعه‌ها ضمن انتشار دستورالعمل‌ها و «کدهای اخلاقی»[7] بر حسن اجرای آن توسط فناوران نظارت دارند.[8]

اما در سمت کاربران فناوری، اخلاقیات در دو سطح فردی و اجتماعی قابل پیروی و ترویج است: اخلاقی که در ارتباطات یک به یک مجازی باید رعایت کرد و اخلاقی که پایبندی به آن در اجتماعات مجازی ضروری است. برای اشاره به مجموع اخلاقیات سمت کاربر از اصطلاح «وب‌آداب» یا «نتیکت»[9] استفاده می‌کنند.

طبیعتاً در مرتبه‌ي اول هر پدر، مادر یا مربی که در جایگاه الگویی برای کودکان و نوجوانان قرار دارد باید خود مؤدب به وب‌آداب باشد. مهم است که این افراد تربیتی، چه در زندگی شخصی و چه در محیط کار و فعالیت، عمل اخلاقی در حوزه فاوا را بشناسند و به انجام آن مقید باشند. در مرتبه‌ی بعدی شخصیت‌های شناخته شده و اثرگذار در فضای رسانه‌ای هستند که باید مخاطرات مبتلابه خود را بشناسند و حریم‌های اخلاقی در مورد آن را رعایت کنند.

بعد از آن نوبت به آموزش و ترویج گزاره‌های اخلاقی در مدارس و رسانه‌های گروهی می‌رسد. گذشته از نقشی که رسانه‌های گروهی در ترویج فضایل اخلاقی به شکل مستقیم و غیرمستقیم دارند؛ اینجاست که رسالت اخلاقی و اجتماعی معلمان در موضوع «اخلاق فناوری» معلوم می‌شود. «معلم» راهنما و الگوی نسل جوان در شناخت و پایبندی به اصول اخلاقی در عرصه‌ی فناوری است. کودکان و نوجوانان در مرحله‌ی حساسی از زندگی خود به سر می‌برند که آشنایی با هنجارهای اخلاقی و تثبیت رفتارهای اخلاقی در آنان اولویت بالایی دارد. می‌دانیم که زینت یافتن به آداب، بیش از آن که از شنیدن و دانستن سرچشمه بگیرد، از دیدن و لمس کردن ناشی می‌شود. پس معلم در بکارگیری فناوری در کلاس و درس، باید به ایجاد محیط اخلاقی اهتمام داشته باشد و در پی آن، به تبیین و تشریح قواعد اخلاقی فناوری بپردازد.[10]

[1] Modern technology

[2] Ethics of technology

[3] Technoethics

[4] ICT

[5] IT Ethics

[6] برای آشنایی با فهرستی از مهم‌ترین مسائل اخلاقی فناوری اطلاعات، «پژوهشنامه اخلاق و فناوری اطلاعات» (پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، ۱۳۸۶) را ببینید: https://www.ricac.ac.ir/page/339

[7] Ethical code

[8] برای آشنایی بیشتر گزارش تخصصی «نمونه‌هایی از کدهای اخلاقی انجمن‌های خارجی مرتبط با فضای مجازی» را در پژوهشگاه فضای مجازی ببینید: https://csri.ac.ir/elib/86679.html

[9] واژه انگلیسی «Netiquette» ترکیبی از دو کلمه شبکه (network) و آداب (etiquette)

[10] برای آشنایی با جزییات عمل اخلاقی در فضای مجازی، گزارش «مرامنامه‌های اخلاقی برای فضای مجازی» اثر دکتر حمیدرضا آیت‌اللهی را در پژوهشگاه فضای مجازی ببینید: https://csri.ac.ir/elib/91104.html