تنظیم‌گری فضای مجازی
- دسته‌بندی: دانش شبکه
- تاریخ:
پلتفرم‌های فاوا، بی‌زمانِ بی‌مکانِ بی‌جسمِ نافراموش‌اند. این موضوع در کنار چالش‌هایی که برای کاربران ایجاد میکند، برای حاکمیت‌ها و دولت‌ها نیز کم دردسر نیست. در واقع رسانه‌های اجتماعی با تکیه بر این چهار خصلت فضای سایبری، گونه‌های جدیدی از تعاملات اقتصادی و فرهنگی را شکل داده‌اند که در عمل مرزهای جغرافیایی میان کشورها را حذف کرده و این اتفاق حاکمیت‌ها را برای اعمال حکمرانی خود دچار چالش کرده است.
اوج بروز این موضوع را شاید بتوان در رسوایی فیسبوک و کمبریج آنالیتیکا در انتخابات ریاست جمهوری سال 2016 آمریکا دانست که کمپین تبلیغاتی ترامپ، با خرید و تحلیل داده‌های صفحه فیسبوک انبوهی از رای‌دهندگان آمریکایی، توانست به صورت غیرمستقیم بر نتیجه انتخابات اثری بگذارد که برای حلقه‌های سیاسی غیرمنتظره و پیش‌بینی نشده بود. این واقعه ضرورت قانون‌گذاری و تنظیم‌گری پلفترم‌های اینترنتی را برای دولت‌ها برجسته کرد.
براین‌اساس نهادهای «تنظیم‌گر بخشی» و «تنظیم‌گر رقابت» در هر کشوری، وظیفه دارند با ایجاد قوانین و نظارت بر عملکرد شرکت‌ها، اولاً از منافع ملی و حاکمیتی حراست کنند و ثانیاً مانع از شکل‌گیری انحصار در بازار توسط شرکت‌های بزرگ شوند .
در سطح جهانی یکی از مهم‌ترین نهادهایی که وظیفه تنظیم‌گری کل اینترنت را به عهده دارد و فرایندهای تبادل اطلاعات بر بستر اینترنت را طراحی، ابلاغ و بر اجرای آن نظارت میکند، شرکت «آیکن» (ICANN) است.
آیکن – مخفف انگلیسی عبارت «شرکت اینترنتی برای نام‌ها و اعداد واگذار شده»[1] – نهاد اصلی سیاستگذاری در حوزه اینترنت است که در سال ۱۳۷۷/۱۹۹۸ با مجوز وزارت بازرگانی ایالات متحده آمریکا تأسیس شد و هم‌اکنون در شهر لس‌آنجلس آمریکا مستقر است. این نهاد وظایف مهمی دارد:
- نشانی‌های آی‌پی را مدیریت میکند و مشخص میکند به هر کشوری چه تعداد نشانی اختصاص یابد،
- فرایندهای (پروتکل) ارتباطات بر بستر اینترنت – نظیر http، ftp، email و غیره – را تدوین میکند،
- نام‌های دامنه سطح بالا (مثل .com، .ir، .edu، .biz و غیره) را تعیین و ضابطان فروش آنها در دنیا را مشخص میکند،
- و نهایتاً به عنوان مرجع حل اختلافات در تمام زمینه‌های ذکر شده نیز عمل میکند.[2]
شکل 1: نشان‌واره (لوگو) و شعار آیکن: «یک جهان، یک اینترنت»
برهمین‌مبنا، تصمیمات مهمی نظیر اجازه استفاده از دامنه‌های غیرلاتین (نظیر .ایران یا .рфمربوط به روسیه یا 中国. مربوط به چین) یا تغییر نشانی‌های آی‌پی از نسل چهار[3] (مثلاً 172.182.1.182) به نسل شش[4] (مثلاً 2001:0db8:85a3:0000:0000:8a2e:0370:7334) که دیگر محدودیت‌های نسل قبل را ندارد یا دریافت و ذخیره سالانه اطلاعات صاحبان همه دامنه‌ها در قالب سامانه WHOIS یا مبارزه با احتکار نام دامنه[5] یا به عهده گرفتن مسئولیت پایگاه مناطق زمانی اینترنت که موقعیت و زمان دستگاه‌های متصل به اینترنت را تنظیم میکند، همگی توسط آیکن صورت گرفته‌اند.[6]
اما مدیریت این نهاد اگرچه اصطلاحاً چند ذی‌ربطی و بدون دخالت مستقیم دولت‌ها و بیشتر توسط افراد و نهادهای تخصصی غیردولتی صورت می‌گیرد، اما در عمل تمام اعضای هیئت مدیره 20 نفره آن، در دو لایه توسط ایالات متحده آمریکا انتخاب می‌شوند و دیگر دولت‌ها حق رای در هیچ کدام از این دو لایه را ندارند.
ضمن آنکه «آیکن» شرکتی ثبت شده در آمریکا و طرف قرارداد با وزارت بازرگانی این کشور است و برهمین‌اساس، هر کشوری که تحت تحریم و محدودیت‌های دولت آمریکا قرار گیرد نمی‌تواند وارد فرایند مدیریت، ثبت آدس و خرید دامنه شود. هم‌اکنون نیز ثبت آدرس و خرید دامنه در کشور ما، از مجاری رسمی انجام نمی‌شود و با ترفندهایی از طریق کشور ثالث صورت می‌گیرد.
مدیریت آمریکایی این نهاد، به خصوص بعد از افشاگری ادوارد اسنودن در سال 1392/2013 درباره جاسوسی اینترنتی گسترده «آژانس امنیت ملی آمریکا» (NSA) از مردم دنیا و حتی سران کشورها چون رئیس جمهور برزیل و صدراعظم آلمان، به شدت مورد انتقاد قرار گرفت و طرح‌هایی برای جهانی‌سازی مدیریت اینترنت پیشنهاد شدند که البته با فشار آمریکا و عدم اجماع کشورها تاکنون حاصلی نداشته‌اند.[7]
علاوه‌بر تنظیم‌گر جهانی، نهادهای تنظیم‌گر ملی نیز در کشورهای مختلف به منظور حفظ منافع حاکمیتی و تطبیق فعالیت شرکت‌های حوزه فاوا با قوانین داخلی خودشان، نسبت به نظارت بر آنها و جریمه شرکت‌های خاطی اقدام می‌کنند، برای مثال:
- برای مثال در اردیبهشت 1402/می 2023 نهاد تنظیم‌گر (رگولاتور) حریم خصوصی اتحادیه اروپا، شرکت متا (فیسبوک) را به دلیل انتقال اطلاعات کاربران این قاره به سرورهای مستقر در آمریکا حدود 1.2 میلیارد یورو جریمه کرد و برای توقف این روند مهلت پنج ماهه به این شرکت داد.[8]
- یا دولت هند در بهمن 1401/ژانویه 2022 به منظور جلوگیری از انحصار، شرکت گوگل را ملزم کرد به جای اجبار کاربران اندروید به استفاده از مرورگر گوگل کروم، اختیار انتخاب موتور جستجوی پیشفرض این سیستم عامل را به خود کاربران واگذار کند.[9]
- یا نهاد تنظیم‌گر صوت و تصویر در بریتانیا (Ofcom)، در فروردین 1402/مارس 2023 کارگروهی را برای نظارت بر پلتفرم‌های اینترنتی اشتراک فیلم و ویدیو را تشکیل داد. هدف این کارگروه بررسی وجود کنترل‌های قوی برای محافظت از کودکان در برابر محتوای ویدیویی مضر و کشف و مجازات تخلفات احتمالی بود.[10]
- یا در بهمن 1401/ژانویه 2023 کمیسیون رقابت و مصرف‌کننده استرالیا (ACCC)، پس از شکایت چندین خانواده مبنی بر گمراه‌کننده و مضر دانستن توصیه‌های تبلیغاتی اینفلوئنسرهای شبکه‌های اجتماعی در زمینه مد، لوازم آرایشی، غذا و نوشیدنی، تناسب اندام، فرزندپروری و غیره، فعالیت این افراد مشهور را مورد نظارت و بازرسی قرار داد و اینفلوئنسرهای متخلف را تا سقف 1.78 میلیون دلار جریمه کرد.[11]
شکل 2: نمونهای از جنبش‌های اعتراضی مردمی علیه سلطه و انحصار پنج شرکت بزرگ فاوا (گافام: گوگل، آمازون، فیسبوک، اپل و مایکروسافت) که سعی دارند با افشاگری درباره داده‌های جمع‌‌‌آوری شده توسط این شرکت‌ها از طریق چاپ و نصب پوستر در سطح شهر، به مردم آگاهی‌بخشی کنند.[12]
در ایران نیز مقوله تنظیم‌گری، مفهومی نوپا و جدید است که هنوز ساختار و سازوکار منسجم و دقیقی نیافته است. اما به طور کلی در حال حاضر پنج نهاد عمده وظیفه تنظیم‌گری در حوزه فاوا را به عهده دارند:
شورایعالی فضای مجازی در تاریخ ۱۷ اسفند ۱۳۹۰ و با دستور رهبر انقلاب به منظور سامان‌دهی و سیاستگذاری برای مدیریت فضای مجازی کشور تشکیل شد.
ریاست این شورا به عهده رئیس جمهور بوده و دارای هجده عضو حقوقی و هشت عضو حقیقی است. اعضای حقوقی شورا عبارتند از: 1. رئیس‌جمهور (رئیس شورا) 2. رئیس مجلس شورای اسلامی 3. رئیس قوه قضائیه 4. رئیس سازمان صداوسیما 5. رئیس مرکز ملی فضای مجازی (دبیر شورا) 6. وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات 7. وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی 8. وزیر علوم، تحقیقات و فناوری 9. وزیر آموزش و پرورش 10. وزیر اطلاعات 11. وزیر دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح 12. معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان رئیس‌جمهور 13. رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی 14. رئیس سازمان تبلیغات اسلامی 15. فرمانده کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی 16. فرمانده کل انتظامی 17. دادستان کل کشور 18. رئیس سازمان پدافند غیرعامل.
ذیل شورایعالی فضای مجازی، «مرکز ملی فضای مجازی» به عنوان بازوی اجرایی و نظارتی شورا قرار دارد که ریاست آن به عهده دبیر شوراست. به‌طورکلی وظایف این مرکز عبارتند از:
- نظارت بر اجرای تصمیمات شورایعالی
- تدوین نقشه جامع توسعه فضای مجازی و تخصیص بودجه‌های لازم
- هماهنگی تقسیم کار در حوزه فضای مجازی میان دستگاه‌های مختلف
- پایش و رصد وضعیت فضای مجازی کشور و پژوهش درباره حل مسائل آن (توسط پژوهشگاه فضای مجازی[13])
- حضور و تعامل با مجامع جهانی مرتبط با اینترنت
- مدیریت دفاع از زیرساخت‌های حیاتی کشور در برابر حملات سایبری
جدول 1: برخی از مصوبات و اقدامات شورایعالی و مرکز ملی فضای مجازی
این شورا زیر نظر نهاد ریاست جمهوری فعالیت میکند و به عنوان اَبَرتنظیم‌گر وظیفه خط‌مشی‌گذاری و نظارت برای جلوگیری از انحصار و حفظ رقابت اقتصادی بین کسب‌وکارهای صنایع مختلف از جمله فاوا را به عهده دارد.
برای مثال در این زمینه، شورای رقابت در تاریخ 4 دی 1401، قرارداد خرید کسب‌وکار تخفیف گروهی «نت‌برگ» توسط دیگر شرکت فعال در همین حوزه یعنی «تخفیفان» را به جهت جلوگیری از ایجاد انحصار و حفظ رقابت، باطل اعلام کرد.[14]
ترکیب اعضای این شورا عبارت است از: 1. سه نماینده مجلس از بین اعضای کمیسیون‌های اقتصادی، برنامه و بودجه و محاسبات و صنایع و معادن به‌انتخاب مجلس شورای اسلامی 2. دو نفر از قضات دیوان عالی کشور به‌انتخاب و حکم رئیس قوه قضائیه 3. دو صاحب‌نظر اقتصادی برجسته به‌پیشنهاد وزیر اقتصاد 4. یک حقوقدان برجسته و آشنا به حقوق اقتصادی به‌پیشنهاد وزیر دادگستری 5. دو صاحب‌نظر در تجارت به‌پیشنهاد وزیر صمت 6. یک صاحب‌نظر در صنعت به‌پیشنهاد وزیر صمت 7. یک صاحب‌نظر در خدمات زیربنایی به‌پیشنهاد رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور 8. یک متخصص امور مالی به‌پیشنهاد وزیر امور اقتصاد 9. یک نفر به‌انتخاب اتاق بازرگانی، صنایع و معادن ایران 10. یک نفر به‌انتخاب اتاق تعاون مرکزی جمهوری اسلامی ایران
این سازمان – که از آن در رسانه‌ها عموماً با نام «رگولاتوری» یاد می‌شود – به عنوان یک نهاد تخصصی زیر نظر وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات عمدتاً از حیث فنی بر کیفیت خدمات و بازار شرکت‌های مخابراتی و حفظ رقابت میان آنها تمرکز دارد.
برای مثال تعیین هزینه‌های مخابراتی (مکالمه، پیامک، اینترنت) برعهده این سازمان است.
شکل 3: سایت «سامانه 195» سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی که به شکایات مردم درباره کیفیت و قیمت خدمات شرکت‌های ارائه دهنده اینترنت (ISP) و سامانه‌های پیامک انبوه مزاحم و تبلیغاتی رسیدگی میکند.[15]
این کارگروه پس از تصویب قانون جرایم رایانهای در ۳ تیر ۱۳۸۸ توسط مجلس شورای اسلامی ذیل دادستانی کل کشور فعالیت خود را آغاز و عهده‌دار مسئولیت نظارت بر فضای مجازی و پالایش وب‌سایت‌های دارای محتوای مجرمانه و رسیدگی به شکایت مردمی شد.
این کارگروه دوازده عضو دارد و وظیفه دارد هر پانزده روز یکبار جلسه برگزار کند. اعضای آن عبارتند از: ۱. دادستان کل کشور (رئیس کارگروه) 2. وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات یا نماینده وی 3. وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی یا نماینده وی 4. وزیر علوم، تحقیقات و فناوری یا نماینده وی 5. وزیر آموزش و پرورش یا نماینده وی 6. وزیر دادگستری یا نماینده وی 7. وزیر اطلاعات یا نماینده وی 8. رئیس سازمان صدا و سیما یا نماینده وی 9. فرمانده کل انتظامی 10. یک نفر خبره در فناوری اطلاعات و ارتباطات به انتخاب کمیسیون صنایع و معادن مجلس شورای اسلامی 11. یک نفر از نمایندگان عضو کمیسیون قضائی و حقوقی به انتخاب این کمیسیون و به تأیید مجلس شورای اسلامی 12. رئیس سازمان تبلیغات اسلامی.
مصادیق مجرمانه تعیین شده توسط این کارگروه که به تدریج تکمیل شده است تاکنون شامل ۱۱۵ مورد ذیل پانزده دسته می‌باشد:
الف) محتوا علیه عفت و اخلاق عمومی
ب) محتوا علیه مقدسات اسلامی
ج) محتوا علیه امنیت و آسایش عمومی
د) محتوا علیه مقامات و نهادهای دولتی و عمومی
هـ) محتوایی که برای ارتکاب جرایم رایانهای به کار میرود (محتوای مرتبط با جرایم رایانهای)
و) محتوایی که تحریک، ترغیب، یا دعوت به ارتکاب جرم میکند (محتوای مرتبط با سایر جرایم)
ز) محتوای مجرمانه مربوط به امور سمعی و بصری و مالکیت معنوی
ح) محتوای مجرمانه مرتبط با انتخابات مجلس شورای اسلامی و مجلس خبرگان رهبری
ط) محتوای مجرمانه مرتبط با انتخابات ریاست جمهوری
ی( مصادیق علیه بهداشت و سلامت عمومی
ک) محتوای مجرمانه مرتبط با قاچاق کالا و ارز
ل) محتوای مجرمانه علیه اطفال و نوجوانان
م) محتوای مجرمانه مرتبط با جرایم محیط زیستی
ن) جرایم مرتبط با قمار، شرطبندی و بخت آزمایی در فضای مجازی
س) محتوای مرتبط با رژیم اشغالگر صهونیستی
شکل 4: فهرست کامل مصادیق محتوای مجرمانه در بخش قوانین و مقررات سایت دادستانی کل کشور قابل مشاهده است.[16]
سازمان تنظیم مقررات رسانه‌های صوت و تصویر فراگیر (یا به اختصار ساترا) زیر نظر صداوسیما فعالیت میکند و مسئولیت تنظیم‌گری رسانه‌های صوتی و تصویری فعال در فضای مجازی (VOD) و نظارت بر محتوای آنها را به عهده دارد.
برای مثال پس از شکایت و ادعای نویسنده و کارگردان یک سریال تلویزیونی مبنی بر کپی بودن سریال «جیران» – که در یکی از شبکه‌های نمایش خانگی پخش می‌شد – از اثر وی، ساترا در بهمن 1400 پس از چند هفته بررسی کارشناسی موضوع و توقف پخش، رای به کپی‌برداری نبودن این سریال و بر عدم توقیف آن داد.[17]
این کارگروه به مانند یک هیئت وزیران ثانویه و تخصصی به منظور تسریع در تصمیمات مرتبط با اقتصاد دیجیتال در دی‌ماه 1400 با تصویب دولت تشکیل شد.[18] از اینرو اختیار دارد در زمینه‌های رفع سریع موانع توسعه اقتصاد دیجیتال، حمایت از زیست‌بوم اقتصاد دیجیتال کشور و تنظیم‌گری مسائل مربوط به رابطه دولت با پلتفرم‌ها و کسب‌وکارهای فعال حوزه دیجیتال، بستر‌سازی برای توسعه اشتغال فناوری کشور و توسعه مهارت‌های لازم برای اقتصاد دیجیتال به عنوان نماینده ویژه رئیس‌جمهور مستقیماً تصمیم‌گیری کند.[19] و [20]
اعضای این کارگروه عبارتند از: 1. وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات (رئیس کارگروه) 2. وزیر اقتصاد ۳. وزیر صمت ۴. وزیر دفاع ۵. وزیر علوم 6. وزیر ارشاد 7. معاون علمی و فناوری رئیس جمهور 8. معاون حقوقی رئیس جمهور 9. رئیس کل بانک مرکزی[21]
جدول 2: نهادهای موثر در تنظیم‌گری فضای مجازی در ایران
Ls,[1] Internet Corporation for Assigned Names and Numbers
[2] https://icannwiki.org/ICANN
[3] IPv4
[4] IPv6
[5] cybersquatting
[6] Warf, B. (2018). Internet Corporation for Assigned Names and Numbers. The SAGE Encyclopedia of the Internet (p. 476). SAGE Publications Ltd.
[7] فیروزآبادی، سیدابوالحسن (1399). درآمدی بر حکمرانی فضای مجازی. انتشارات دانشگاه امام صادق(ع). ص 103.
[8] https://zaviehmag.ir/?p=7894
[9] https://zaviehmag.ir/?p=3627
[10] https://www.ofcom.org.uk/news-centre/2023/joining-forces-to-help-protect-children-online
[11] https://www.reuters.com/world/asia-pacific/australia-regulator-probe-social-media-influencers-false-endorsements-2023-01-27/
[12] https://gafam.info/
[13] https://csri.ac.ir/index.php
[14] https://www.nicc.gov.ir/center/news-center/1546-2022-12-25-09-46-29.html
[15] https://195.cra.ir/
[16] https://dadsetani.ir
[17] http://fdn.ir/page/216292/
[18] https://www.president.ir/fa/133530
[19] https://rc.majlis.ir/fa/law/show/1680343
[20] https://www.zhaket.com/blog/news/forming-a-special-digital-economy-working-group-in-the-government/
[21] https://dolat.ir/detail/403153
