وب

B       چیستی وب و پیدایش آن

«سازمان تحقیقات هسته‌ای اروپا» (CERN) یک مرکز پژوهشی در کشور سوئیس بود که بیش از ۱۷۰۰۰ پژوهشگر داشت و اغلب آنها در دانشگاه‌های بیش از ۱۰۰ کشور دنیا نیز مشغول به فعالیت بودند. این پراکندگی پژوهشگران سبب شده بود ادامه دادن پروژه‌ها مستلزم حضور آنها در مرکز باشد و امکان توسعه مشارکتی تحقیقات از راه دور وجود نداشت.

لذا در سال 1367/1989 یکی از دانشمندان این مرکز به نام «تیم برنرز لی»[1]، پیشنهاد طراحی و توسعه سیستمی را داد که مانند یک کتابخانه مجازی متنی بود و به پژوهشگران این امکان را می‌داد که حتی از خارج از CERN به تحقیقات و منابع دسترسی داشته باشند؛ ایده‌ای که «وب» – به معنی تار عنکبوت – نامیده شد. [2]

اما مزیت کلیدی دیگر وب، قابلیت پیوند (هایپرلینک)[3] بود که موجب تمایز آن از هر کتابخانه فیزیکی شد. این ویژگی به نویسنده این امکان را می‌داد مقالات را به یکدیگر ارجاع دهد و کاربر نیز حین مطالعه یک مطلب، با سهولت به مطالب دارای پیوند (اما نه الزاماً مرتبط) با آن منتقل شود؛ یعنی همان قابلیتی که ممکن است کاربر را حین مطالعه صفحه «حسین رضازاده» در دانشنامه ویکی‌پدیا، با چند کلیک به صفحه «مجلس سنای فرانسه» برساند. (چون رضازاده در المپیک آتن مدال گرفت و المپیک سال ۲۰۲۴ در پاریس برگزار شد و پاریس پایتخت فرانسه است و…) و این در حالی است که این دو مطلب با چنین تفاوت موضوعی، در یک دائرةالمعارف چاپی به‌هیچ‌عنوان نمی‌توانند کنار هم قرار بگیرند.

شکل 22: نمایی از نخستین صفحه وب که آقای تیم برنرز لی طراحی کرده بود.[4] و [5]

این ویژگی در کنار امکان دسترسی همه‌جا و همه‌وقت به محتوای متنی که پس از مدتی قابلیت الصاق عکس و گرافیک نیز به آن اضافه شد، باعث محبوبیت و همه‌گیری سرویس وب در دنیا شد.

اما برخلاف تصور رایج که «وب» را معادل کل اینترنت در نظر می‌گیرد، وب صرفاً مجموعه‌ای از اسناد است که به زبان کدنویسی HTML نگاشته شده و مبتنی بر پروتکل HTTP از طریق مرورگرهای وب[6] (نظیر گوگل کروم و فایرفاکس) که به‌عنوان مترجم زبان HTML، آن را برای کاربران وب قابل رویت و مطالعه می‌کنند قابل دسترس است. ازاین‌رو وب در کنار سرویس‌هایی نظیر «دستورالعمل انتقال فایل» (FTP)، پیام‌رسان‌ها، سامانه‌های رایانامه (ایمیل)، تلفن اینترنتی (VoIP)، دستورالعمل زمان شبکه (NTP) و بسیاری سرویس‌های دیگر، صرفاً یکی از خدماتی است که بر بستر شبکه اینترنت ارائه می‌گردد. هر چند باتوجه‌به فراگیری و استقبال کاربران اینترنت از خدمات وب، بسیاری از سرویس‌های اینترنت نظیر سامانه‌های رایانامه یا نرم‌افزارهای پیام‌رسان که به‌خودی‌خود ارتباطی با وب ندارند و بر بستر اینترنت‌اند، خدمات خود را به‌صورت نسخة وب نیز ارائه می‌کنند.

B       طرز کار وب

ازآنجاکه وب یک خدمت بر بستر شبکه اینترنت است، به‌طورکلی طرز کار آن مشابه اینترنت از طریق تبادل بسته‌های داده میان سرور و کاربر مبتنی بر پروتکل IP صورت می‌گیرد. اما کاربرپسند بودن و سهولت دسترسی به وب سبب شده است استفاده از آن نه فقط به‌عنوان مخاطب، بلکه به‌عنوان ارائه‌کننده محتوا از طریق راه‌اندازی سایت نیز بسیار آسان و پرکاربرد باشد.

به طور اجمالی برای ایجاد و انتشار یک سایت در بستر وب، سه گام مورد نیاز است:

C سرویس میزبانی وب

اولین قدم فنی برای بالاآوردن یک وبسایت، انتخاب سرور و تهیه «هاست»[7]‌ یا فضای میزبانی از وب است تا اطلاعات و فایل‌های مربوط به سایت روی آن بارگذاری شود. برای این منظور شرکت‌های خدمات میزبانی وب پس از خرید دستگاه‌های سرور، اقدام به تقسیم‌ و پوشه‌بندی حافظه آن می‌کنند و صاحبان سایت‌ها می‌توانند از آنها هاست با حجم و امکانات متناسب با نیاز خود را برای مدت مشخصی اجاره کنند.

شکل 23: نمونه‌ای از بسته‌های میزبانی وب ارائه شده توسط یک شرکت هاستینگ

C دامنه اینترنتی

دامنه‌های اینترنتی، نشانی‌های منحصربه‌فردی هستند که برای دسترسی به تارنماها در اینترنت استفاده می‌شوند. در واقع به‌جای استفاده از آدرس‌های عددی پیچیده (مانند IP)، دامنه‌ها به کاربران اجازه می‌دهند تا با استفاده از کلمات و عبارات قابل‌فهم، به وب‌سایت‌ها دسترسی پیدا کنند.

هر دامنه اینترنتی از سه بخش اصلی تشکیل شده است:

شکل 24: مثالی از ساختار دامنه اینترنتی

• اولین جزء دامنه «سازوکار (پروتکل) ارتباطی» آن است که مانند یک زبان مشترک و قراردادی بوده و چگونگی ارتباط کامپیوترهای داخل و خارج از یک شبکه با یکدیگر را مشخص می‌کند.

به‌طورکلی پروتکل‌های مختلفی برای کاربردهای تخصصی در اینترنت به کار می‌رود؛ اما رایج‌ترین آنها که به‌صورت پیش‌فرض در مرورگرهای اینترنت ابتدای نام دامنه درج می‌شود، پروتکل «HTTP»[8] است. مطابق این پروتکل سرور فایل‌های مختلف سایت را به ترتیب خاصی (مثلاً ابتدا کدها، سپس تصاویر و در انتها اطلاعات و جداول) برای مرورگر ارسال می‌کند.[9]

البته امروزه سایت‌های اینترنتی – خصوصاً آنهایی که قصد دریافت اطلاعات خصوصی کاربران را دارند – از پروتکل «HTTPS»[10] استفاده می‌کنند که اطلاعات تبادل شده میان سرور و مرورگر را به‌گونه‌ای رمزگذاری می‌کند تا فقط توسط فرستنده و گیرنده قابل خواندن باشد و از جانب سایر برنامه‌ها مخفی بماند.[11] ازاین‌رو یکی از الزامات امنیتی هنگام استفاده از درگاه‌های پرداخت بانکی یا ارائه اطلاعات برای ثبت‌نام و عضویت در یک پایگاه، دقت در این نکته است که آیا ابتدای نشانی اینترنتی سایت پروتکل HTTPS درج شده یا خیر.

شکل 25: نمای مفهومی از تفاوت پروتکل HTTP و HTTPS

• دومین بخش اصلی، «پسوند دامنه» است که از آن با عنوان «دامنه سطح بالا» (TLD)[12] نام‌برده می‌شود و شامل دو دسته اصلی است:
• پسوندهای عمومی (gTLD)[13] که بین‌المللی هستند و معمولاً به کشور یا منطقه خاصی محدود نمی‌شوند. مثل: .com، .net، .org، .biz، .info و …
• پسوندهای ملی (ccTLD)[14] که به‌صورت اختصاصی برای هر کشور تعریف و ثبت شده‌اند. مثل: .ir (متعلق به ایران)، .in (متعلق به هند)، .ae (متعلق به امارات متحده عربی)، .af (متعلق به افغانستان)، .br (متعلق به برزیل) و …

در ایران مسئولیت مدیریت و واگذاری دامنه‌های .ir به عهده مرکز «ایرنیک» (nic.ir) است. این مرکز پس از احراز هویت متقاضی دامنه، آن را برای مدت یک یا پنج سال به وی اجاره می‌دهد. ازاین‌رو باتوجه‌به ثبت‌شدن مشخصات صاحب دامنه در ایرنیک، درصورتی‌که سایتی با دامنه .ir اقدام به کلاهبرداری یا انتشار محتوای غیرقانونی کند، امکان شکایت و پیگرد قانونی آن در داخل کشور میسرتر از سایر پسوندهای بین‌المللی است.

علاوه‌براین، ایرنیک به‌منظور مدیریت بهینه‌تر دامنه‌های اینترنتی، اقدام به راه‌اندازی «پسوندهای حقوقی» (دامنه‌های مرتبه سوم) نیز نموده است که هر کدام برای کاربردهای خاص و صرفاً به متقاضیانی که مدارک رسمی مربوطه را عرضه کنند، ارائه می‌شود.

جدول 5: پسوندهای حقوقی دامنه ملی دات‌آی‌آر و مراکز مجاز به دریافت آن

مزیت پسوندهای حقوقی نسبت به سایر پسوندها این است که عمومی نبوده و اعطای آنها جز با ارائه مدارک مربوطه میسر نیست، ازاین‌رو راحت‌تر می‌توان نسبت به هویت و اصالت سایت مورد استفاده، اطمینان حاصل کرد و در دام کلاهبرداری‌های اینترنتی نظیر «فیشینگ» نیفتاد.

• «نام دامنه» سومین بخش ضروری آن است که صاحب سایت می‌تواند بنا به سلیقه خود و عنوانی که برای سایت انتخاب کرده، آن را برای مدت‌زمان مشخصی از کارگزاری‌های فروش دامنه اجاره کند. البته باتوجه‌به اینکه نام دامنه اختصاصی و یکتاست، ممکن است یک نام دامنه با پسوند خاصی قبلاً توسط شخص دیگری ثبت شده باشد که در این‌صورت باید یا از نام دیگری استفاده شود یا آزاد بودن آن نام در سایر پسوندها بررسی گردد.

شکل 26: استعلام وضعیت ثبت نام دامنه «abrishahr» با پسوندهای مختلف از یک سایت فروش دامنه اینترنتی

تا سال 2023 بیش از 220 میلیون دامنه در دنیا با پسوندهای مختلف ثبت شده‌اند که مطابق انتظار، اکثریت آنها .com هستند.[15] تعداد دامنه‌های .ir نیز تا سال ۱۴۰۲ به بیش از ۱.۶ میلیون عدد رسیده است.[16] البته مرکز ایرنیک علاوه‌بر پسوند .ir ، از سال 1399 عرضه رسمی دامنه‌های با نام فارسی و پسوند «.ایران» را نیز آغاز کرد که به‌صورت آزمایشی معرفی شد و تا این زمان هم به‌صورت عمومی ارائه نشده است.[17]

جدول 6: تعداد دامنه‌های فعال ایرانی (بر اساس گزارش اسفند ۱۴۰۲ پایگاه ایرنیک)

C طراحی وب

پس از تهیه ملزومات اولیه سایت، یعنی فضای ذخیره‌سازی (هاست) و نشانی اینترنتی (دامنه)، نوبت به چیدمان داخلی آن می‌رسد. برای این منظور به‌طورکلی دو روش در دسترس طراحان سایت است:

کدنویسی وب

همه صفحات آراسته و رنگارنگ وب در اصل و پشت پرده از مجموعه‌های مفصلی از عبارات و کدها به زبان‌های مختلف کدنویسی وب تشکیل شده‌اند. در واقع طراحان وب، ویژگی‌های ظاهری و نحوه عملکرد صفحات سایت را بر اساس الگوهای زبان‌های کدنویسی توصیف و پیاده‌سازی کرده و فایل این کدها را روی فضای ذخیره‌سازی هاست سایت بارگذاری می‌کنند.

شکل 27: صفحه به‌ظاهر ساده موتور جستجوی گوگل (تصویر بالا) در واقع از صدها هزار کاراکتر به زبان‌های کدنویسی وب تشکیل شده است. (تصویر پایین)

دراین‌بین زمانی که کاربر نشانی دامنه سایتی را وارد می‌کند، «مرورگر وب»[18] به‌عنوان یک واسطه، فایل کدهای سایت را از هاست آن دریافت می‌کند و مانند یک مترجم این کدها را به شکل‌های گرافیکی قابل نمایش تبدیل می‌کند.

شکل 28: خط زمانی مرورگرهای وب مختلف از زمان تولد وب (1990 م.) تاکنون

اما زبان‌های کدنویسی وب که افراد می‌توانند با فراگیری آنها اقدام به توسعه و طراحی وبسایت کنند، به‌طورکلی به دو دسته «زبان‌های سمت سرور» (بَک اِند)[19] و «زبان‌های طراحی کاربری» (فرانت اِند)[20]  تقسیم می‌شوند:

• بک‌اند: همه آنچه در پشت‌صحنه وب‌سایت‌ها قرار دارد، در حوزه برنامه‌نویسی بک‌اند قرار می‌گیرد، مثل: سرور، پایگاه‌های داده و ذخیره اطلاعات و … .

برنامه‌نویسان بک‌اند وظیفه دارند تا اطمینان حاصل کنند که وب‌سایت به‌درستی کار می‌کند و عملیات‌های مربوط به پردازش داده‌ها، امنیت و مدیریت ترافیک سرور به‌صورت کارآمد انجام می‌شود.

ازاین‌رو پیاده‌سازی کارکردهایی مثل چگونگی دریافت و ذخیره‌سازی اطلاعات ثبت‌نام کاربران در سایت، فراخوان اطلاعات کاربران برای ورود به سایت، شناسایی ربات‌ها و مقابله با حملات سایبری و هر موضوع دیگری که مستقیماً توسط کاربران دیده یا تجربه نمی‌شود، اما به ارتباط میان کاربران سایت و سرور ذخیره‌سازی سایت مربوط شود و برای عملکرد صحیح وب‌سایت حیاتی است، در حوزه کار این برنامه‌نویسان قرار می‌گیرد.

• فرانت‌اند: این نوع کدنویسی به بخشی از توسعه وب می‌پردازد که در آن تمرکز بر روی پیاده‌سازی فنی ظاهر و قسمت‌هایی است که کاربر با آنها سروکار دارد، مثل: رنگ، فونت، منوها، تصاویر و گرافیک‌ها، فرم‌ها و دیگر اجزای نمایشی صفحات وب.

در واقع برنامه‌نویسان فرانت‌اند آن ظاهری از سایت را که پیش‌ازاین طراحان «رابط کاربری» (UI)[21] به کمک نرم‌افزارهای گرافیکی و طراحان «تجربه کاربری» (UX)[22] از طریق تست و تحقیق روی رفتار کاربران طراحی کرده‌اند، به‌صورت کد و زبان‌های برنامه‌نویسی وب پیاده‌سازی می‌کنند. هدف اصلی این طراحان نیز این است که ظاهر سایت طوری ایجاد و بهینه‌سازی شود که کاربر تجربه‌ روان و جذاب‌تری در استفاده از آن داشته باشد؛ برای مثال مدت‌زمان طولانی‌تری در صفحه سایت باقی بماند یا میزان تعامل بیشتری (مانند لایک، کامنت، کلیک، خرید، ثبت‌نام و …) با صفحه داشته باشد.

جدول 7: برخی از زبان‌های کدنویسی فرانت‌اند و بک‌اند به همراه کاربردهای آنها

سیستم‌های مدیریت محتوا

ازآنجاکه مسلط ‌شدن به زبان‌های کدنویسی وب برای همه افراد میسر نیست، سیستم‌های مدیریت محتوا (CMS)[23] ابزارهایی هستند که به کاربران اجازه می‌دهند بدون نیاز به دانش برنامه‌نویسی، وب‌سایت‌ها و محتوای دیجیتالی را ایجاد، مدیریت و ویرایش کنند. این سیستم‌ها به‌ویژه برای کسب‌وکارهای کوچک و متوسط یا افرادی که قصد راه‌اندازی سایت شخصی دارند، چندان نیاز به امکانات منحصربه‌فرد و خاص ندارند و در معرض تهدیدات سایبری ویژه‌ای هم نیستند، بسیار کارگشاست.

در میان سیستم‌های مدیریت محتوا، سیستم «وردپرس»[24] یکی از محبوب‌ترین‌ها در جهان است که به‌صورت رایگان و متن‌باز ارائه می‌شود و امکانات گسترده‌ای برای سفارشی‌سازی از طریق پوسته‌ها، افزونه‌ها و ویژگی‌های مختلف دارد. در کنار وردپرس، سیستم‌هایی نظیر «جوملا»[25] و «دروپال»[26] نیز برای ساخت سایت شخصی، شرکتی یا فروش آنلاین استفاده می‌شوند.

شکل 29: نمایی از محیط کاربری سیستم مدیریت محتوای وردپرس که پایگاه اینترنتی «ابری‌شهر» نیز برپایه آن طراحی شده است.

[1] Tim Berners-Lee

[2] https://www.home.cern/science/computing/birth-web/short-history-web

[3] Hyperlink

[4] http://info.cern.ch/hypertext/WWW/TheProject.html

[5] https://line-mode.cern.ch/www/hypertext/WWW/TheProject.html

[6] Web Browsers

[7] Host

[8] Hyper Text Transfer Protocol

[9] https://www.w3schools.com/whatis/whatis_http.asp

[10] Hyper Text Transfer Protocol Secure

[11] https://www.geeksforgeeks.org/types-of-internet-protocols

[12] Top-Level Domain

[13] Generic Top-level Domain

[14] Country Code Top-level Domain

[15] https://research.domaintools.com/statistics/tld-counts/

[16] https://www.nic.ir/Statistics

[17] https://mehrnews.com/xTK3Q

[18] Web Browser

[19] Back-end

[20] Front-end

[21] User Interface

[22] User Experience

[23] Content Management System

[24] WordPress

[25] Joomla

[26] Drupal