هویت‌یابی دو مرحله‌ی مجزا اما مکمل را طی می‌کند: 1. جستوجوگری 2. تعهد. در فرایند هویت‌یابی، نوجوان کنجکاوانه به دنبال اکتشاف ظرفیت‌های مختلف هویتی است و آن‌ها را آزمون و تجربه می‌کند. سپس در نتایج این جست‌وجوها و کشف‌ها تأمل و تفکر می‌کند و نسبت به برخی از آن‌ها متعهد می‌شود. برای مثال نوجوان با حضور در گروه‌های دوستی، با فرهنگ فوتبالی و طرفداری از تیم‌های مختلف آشنا می‌شود و حتی گاهی خود را به شکل طرفدار یک تیم خاص ابراز می‌کند. سپس نسبت به حس و حال خود و بازخوردهایی که دریافت کرده به قضاوت می‌نشیند و تصمیم می‌گیرد آیا طرفداری فوتبالی را به عنوان بخشی از هویت خویش تثبیت کند یا نه؟ از آن به بعد علایق، ارزش‌ها و نقش‌های خود را با توجه به تعهدش (برای مثال هواداری تیم) ارزیابی کرده و در تلاطم‌ها و دوراهی‌ها بر اساس آن لنگرگاه تصمیم خواهد گرفت.
اگر مسیر هویت‌یابی با طی هر دو مرحله‌ی جستوجوگری و تعهد به شکل صحیح طی شود با یک نوجوان هویت‌یافته رو به رو خواهیم بود که آماده‌ی ورود به دنیای جوانی و بزرگسالی‌است. در غیر این‌صورت فرد دچار بحران هویت شده و زمینه‌ی آسیب‌ها و اختلالات شخصیتی مختلف در او ایجاد و تشدید می‌شود.
«جیمز مارسیا»[1]، روان‌شناس اجتماعی، سطوح مختلف هویت‌یابی را به شرح ذیل توضیح داده است:
هویت منسجم به حالتی از هویت‌یابی اشاره دارد که در آن فرد پس از یک دوره جست‌وجو و بررسی، به تعهدات و باورهای قوی در مورد خود و جهان پیرامونش دست یافته است. افراد با هویت منسجم معمولاً فرایند کاوش و سوال در مورد ارزش‌ها، عقاید و اهداف خود را پشت سر گذاشته‌اند و به درک روشنی از هویت شخصی و اجتماعی خود رسیده‌اند. این حالت نشان‌دهنده یک مرحله پختگی در هویت‌یابی است، جایی که فرد توانایی تصمیم‌گیری‌های آگاهانه و مستقل را دارد و می‌تواند به سمت اهداف و ارزش‌های شخصی خود پیش رود.
ضبط هویت حالتی است که در آن فرد بدون پرداختن به فرایند جست‌وجوی فعال، به تعهدات و باورهای خاصی رسیده است. این حالت اغلب در افرادی مشاهده می‌شود که هویت خود را بر اساس ارزش‌ها و باورهایی که از خانواده، جامعه یا گروه‌های مرجع دیگر دریافت کرده‌اند، تعریف می‌کنند. در ضبط هویت، شخص اغلب نیاز به اکتشاف شخصی و مستقل خود را نادیده می‌گیرد و به جای آن، نقش‌ها و هویت‌هایی را که از جانب دیگران تعیین شده‌اند، ثبت و ضبط می‌کند.
تعلیق هویت به دوره‌ای اشاره دارد که فرد در حال جست‌وجو و اکتشاف فعال هویتی است، اما هنوز به تعهدات و باورهای محکمی دست نیافته است. این دوره معمولاً شامل کاوش در مسیرهای مختلف زندگی، ارزیابی باورها و ارزش‌های گوناگون و امتحان کردن نقش‌های مختلف است. افراد در این حالت اغلب در حال تجربه و کشف هویت‌های ممکن هستند و به دنبال پیدا کردن مکانی در جهان برای خود هستند که نتیجه‌ی آن هویتی دیریاب و فعلا نامشخص است.
پراکندگی هویت حالتی است که در آن فرد نه تعهدات مشخصی دارد و نه در جست‌وجوی فعال هویتی است. این حالت معمولاً با عدم اطمینان، سردرگمی و فقدان جهت‌گیری مشخص هویتی همراه است. افراد با پراکندگی هویت اغلب نسبت به مسائل مربوط به هویت خود بی‌تفاوت هستند و ممکن است در تصمیم‌گیری‌های مربوط به آینده خود دچار مشکل شوند.
فضای مجازی تغییرات مهمی در فرایند اکتشاف هویتی ایجاد کرده است. «کری دوبل»[2] و «والا الصیاد»[3] در پژوهش‌های جداگانه‌ای به تأثیرات فضای مجازی بر سطوح هویت‌یابی پرداخته‌اند که نشان می‌دهد جستوجوگری هویتی در اینترنت به یک فرصت اساسی برای نوجوان تبدیل شده است. او می‌تواند با غور کردن در گروه‌های مختلف مجازی، صفحات شبکه‌های اجتماعی، همذات پنداری با شخصیت‌های مختلف بازی‌های رایانه‌ای و الگوبرداری از سلبریتی‌ها و چهره‌های رسانه‌ای، از چهارچوب‌های معین و محدودی که محیط حقیقی برای او ایجاد کرده فراتر برود و هویت‌های جدیدی را کشف، بررسی و آزمون نماید. در نتیجه امکان حرکت به سمت هویت‌یافتگی فراهم می‌شود. اما اگر نتواند به کمک عاملان تربیتی (به خصوص والدین و مربیان) تدبیری برای یکپارچگی و انسجام هویتی کرده و تعهد خود را تثبیت کند این جستوجوگری به نوعی گیجی و گم‌گشتگی بدل می‌شود که بیش از همه ممکن است تعلیق و سیّالیت هویتی را تشدید کند. زیرا در رسانه‌های اجتماعی سازوکار مشخصی برای تعهد و یکپارچگی پیش‌بینی نشده است.
حالت‌های دیگر هویتی نیز در زیست مجازی نوجوانان به وفور یافت می‌شود. برخی افراد که به شکل افراطی هوادار یک عقیده، چهره، تیم یا گروه هستند و همه هویت خویش را در این هواداری تعریف می‌کنند بواسطه فضای مجازی در برقراری اتصال و تعامل بین سایر هواداران دوآتشه، یک حباب اطلاعاتی[4] و هویتی برای خود می‌سازند که نتیجه آن ضبط و توقف هویت است. از سوی دیگر حجم بی‌نهایت داده‌ها و نظرات و بازخوردها در فضای مجازی می‌تواند فشار روحی بر نوجوان را افزایش دهد و موجب شود فرد در گردباد مقایسه‌ها و تناقضات، خود را گمگشته و ناتوان حس کند و به کلی دست از هویت یابی بکشد. نتیجه چنین رفتاری پراکندگی هویتی خواهد بود.
[1] James Marcia
[2] Kerri Doble – Social Media’s Influence on Adolescent Identity- Community of Scholars Day 2018
[3] Walaa Elsayed – The negative effects of social media on the social identity of adolescents
from the perspective of social work- Heliyon 7 (2021)
[4] «حباب اطلاعاتی» اصطلاحی است که بیان می‌کند چگونه پلتفرم‌های اینترنتی تجربه آنلاین فرد را شخصی‌سازی و محدود می‌کنند تا کاربر فقط اطلاعاتی را دریافت کند که با علایق قبلی وی همخوانی دارد. این موضوع ممکن است شخص را از دسترسی به اطلاعات و دیدگاه‌های جدید و مهم دور نگه دارد. افراد در حباب اطلاعاتی ممکن است ندانند که از چه اطلاعاتی محروم هستند و این امر می‌تواند منجر به کمبود درک و نپذیرفتن دیدگاه‌های مخالف شود.
