به طور کلی «رمز ارز»[1] عبارت است از هر نوع واحد مالی دیجیتال قابل مبادله‌ای که با استفاده از روش‌های رمزنگاری کامپیوتری ایمن شده باشد؛ خواه مبتنی بر فناوری بلاکچین باشد (مثل «بیت‌کوین»[2])، خواه نباشد. (مثل «آیوتا»[3] یا «بایت‌بال»[4]) با اینوجود مزایای خاص ثبت اطلاعات مبتنی بر سازوکار بلاکچین سبب شده است که استفاده از این فناوری در حوزه اقتصاد مورد استقبال قرار گیرد و رمز ارزهای بسیاری برپایه آن توسعه داده شوند که تبدیل به رقیبی برای نظام مالی سنتی شده‌اند.
در حالت سنتی، ارز ملی هر کشور با واسطه‌گری بانک‌ها و تحت نظارت بانک مرکزی آن کشور چاپ و منتشر می‌شود و حاکمیت هر کشور اعتبار آنرا ضمانت می‌کند. در این سازوکار بانک مرکزی به عنوان مرجع انحصاری مدیریت مالی کشور، می‌تواند بر نقل و انتقال پول و به تبع دارایی افراد در حساب‌های بانکی نظارت کرده و در صورت لزوم حسابی را مسدود یا در جریان انتشار پول مداخله کند. از طرف دیگر به علت متمرکز بودن داده‌های مالی در بانک‌ها، اگر بانکی مورد سرقت قرار گیرد یا حساب‌های بانکی هک شوند، دارایی افراد مورد تعدی قرار خواهد گرفت.
اما در نظام مالی مبتنی بر زنجیره بلوکی، اطلاعات تراکنش‌های مالی و صورت حساب هر کاهش یا افزایش دارایی افراد در بلوک‌های یکتای کد شده زنجیره‌ای قرار می‌گیرد که در دفتر کل توزیع‌شده میان همه اعضای شبکه ثبت می‌شود. از اینرو معاملات شفاف است و جلوی اختلاس و خرج شدن چند باره یک ارز در چند معامله مختلف گرفته می‌شود. از طرف دیگر به علت کد بودن همه تراکنش‌ها در بلاکچین، مبداء و مقصد آنها گمنام باقی می‌ماند که این خود می‌تواند در مواردی مزیت (مثلاً دور زدن معاملات از مبداء یا مقصد تحریم شده) و در موارد خطرناک باشد. (مثلاً خرید و فروش کالاهای ممنوعه) ضمن اینکه شبکه‌های رمز ارز جهانی بوده و مشکل تبدیل ارزها به هم در معاملات بین‌المللی و به طور خاص سلطه دلار و اعمال نفوذ دولت آمریکا برای تحت فشار گذاشتن کشورها از طریق تحریم معامله با آنها را – ظاهراً – رفع می‌کند.
البته باید دانست که اگرچه توجه به رمزارزها با عمومی شدن «بیت‌کوین» در سال ۱۳۸۹/2009 شدت گرفت، اما تا سال ۱۴۰۲/2023 بیش از ۲۶ هزار رمز ارز مختلف در دنیا وجود دارد که هر کدام با توجه به قابلیت‌هایشان در کاربردهای متفاوتی مورد استفاده و تبادل قرار می‌گیرند.[5]
شکل 10: نشان و نام برخی از رمزارزهای رایج
سال ۱۳۸۷/2008 بازار مسکن آمریکا دچار بحران شد و بسیاری از وام‌گیرندگان آمریکایی نتوانستند وام خود را بازپرداخت کنند. از اینرو بانک‌ها وارد ضرر شده برخی از موسسات مالی بزرگ آمریکا دچار ورشکستگی شدند. با توجه به وابستگی اقتصاد جهانی به دلار، این بحران به سرعت به سایر نقاط دنیا نیز سرایت کرد و یک دوره رکود جهانی را به وجود آورد.
همه این اتفاقات تأثیر عمیقی بر روحیه و نگرش مردم دنیا نسبت به سیستم بانکداری و پول دولتی داشت. بسیاری از آنها احساس کردند که سیستم فعلی عادلانه نیست و به منافع غول‌های مالی توجه بیشتری دارد. همچنین، خطر تورم و کاهش قدرت خرید با تکیه بر ارزهای رسمی دولتی همواره در حال افزایش بود. درست در چنین شرایطی بیانیه‌ای با عنوان «بیت‌کوین: یک سیستم پولی الکترونیکی همتا به همتا» توسط فردی به نام «ساتوشی ناکاموتو» در ۱۰ آبان ۱۳۸۷/31 اکتبر 2008 منتشر شد. ناکاموتو (که یک نام مستعار است و هویت واقعی فرد/گروه پشت آن در آن موقع نامشخص بود و احتمالاً همین اسرارآلود بودن آغاز بیت‌کوین بر جلب توجهات رسانه‌ای و برانگیختن هیجانات نسبت به آن بی‌تاثیر نبوده است) در مقاله آغازین بیت‌کوین، مشکلات سیستم‌های پول دولتی و نقش بانک‌ها به عنوان شخص ثالث واسطه تبادلات مالی را مورد نقد قرار داد و یک راه حل نوآورانه برای انجام تراکنش‌های آنلاین بدون نیاز به هرگونه واسطه ارائه کرد. این راه حل، استفاده از تکنولوژی بلاکچین بود که مبتنی بر یک دفتر حساب عمومی و غیرمتمرکز تمام تراکنش‌های شبکه را به صورت شفاف و قابل رجوع ثبت می‌کرد.
بر خلاف اسکناس و پول فیزیکی که به کمک ضرایب امنیتی قابل تکثیر نیست و هر اسکناس فقط در یک معامله قابل استفاده است – بدین معنا که نمی‌توانید در آنِ واحد یک اسنکاس را به دو نفر بدهید – چالش اصلی ارزهای دیجیتال پیش از بیت‌کوین، احتمال جعل و تکثیر آنها و ایجاد مشکل «دوبار خرج کردن»[6] بود که منجر به اختلاس و معاملات جعلی می‌شد. نوآوری ناکاموتو در ایده بیت‌کوین استفاده از الگوریتم «اثبات کار»[7] برای حل این مشکل و حفظ اصالت و یکتایی رمزارز بیت‌کوین بود.
طبق این الگوریتم هر بلوک شبکه بلاکچین بیت‌کوین، حاوی تعدادی (حدود دو الی سه هزار) داده مربوط به تراکنش‌های شبکه است؛ مثلاً «علی با دارایی 5 بیت‌کوین، 2 بیت‌کوین به مجتبی می‌دهد، پس دارایی جدید علی 2.95 (کسر 0.05 به خاطر کارمزد) و مجتبی 3 بیت‌کوین می‌باشد» یک تراکنش است. در حالت سنتی، وظیفه ثبت تراکنش به عهده بانک است؛ سه میلیون تومان از دارایی علی می‌کاهد و به دارایی مجتبی می‌افزاید. اما در بیت‌کوین که خبری از نهاد ناظر و واسطه نیست، داده تراکنش‌های جدید باید توسط «استخراج‌کننده‌ها» (ماینرها) از طریق اضافه شدن بلوک جدید تراکنش‌ها به زنجیره بلوک‌های قبلی در تمام دفتر کل‌های توزیع شده در سراسر شبکه ثبت شود.
در واقع ماینرها در حکم کارمندان داوطلب شبکه بیت‌کوین، تراکنش‌ها را سروسامان داده و شرایط ادامه حیات شبکه را فراهم می‌کنند. این افراد از طریق سخت‌افزارهای محاسباتی کامپیوتری خود و با توجه به اطلاعات بلوک قبل و داده‌های بلوک جدید، اقدام به محاسبه کد یکتای مربوط به بلوک جدید می‌کنند. برای این امر، هر دستگاه کامپیوتری از طریق سعی و خطا و با تولید کدهای متعدد به دنبال کشف سریع‌تر رمز یکتای بلوک می‌گردد. به محض اینکه کد جدید صحیح کشف شود به سایر دستگاه‌ها ارسال می‌شود و اگر تایید اکثریت (51 درصد) آنها را دریافت کند به عنوان بلوک جدید در شبکه و تمام دفاتر کل توزیع شده ثبت می‌شود. در پایان نیز به ماینری که کد را کشف کرد کارمزدی برحسب بیت‌کوین داده می‌شود.
شکل 11: نمای مفهوم از مراحل طرزکار بیت‌کوین
البته کشف این کد یکتا، مسئله‌ای پیچیده و زمان‌بر (حدود 10 دقیقه برای هر بلوک) است که با توجه به رقابت شدید بین ماینرها مستلزم سخت‌افزارهای محاسباتی قدرتمندی است که بتوانند در هر ثانیه تعداد زیادی کد را تولید و سعی و خطا کنند و زودتر از دیگران به ثبت برسانند. از اینرو مصرف برق این دستگاه‌ها بالاست و این باعث می‌شود از حیث محیط زیستی گسترش بیت‌کوین و سایر رمز ارزها خطرات جدی را برای طبیعت (نظیر استفاده از سوخت‌های فسیلی برای تولید برق یا گرمایش زمین و …) ایجاد کند.[8]
رمز ارز بیت‌کوین پس از رونمایی در سال 1387/2008، توانست توجهات رسانه‌ای بسیاری را به خود جلب کند و بر همین پایه جهش قیمتی چشمگیری را از 0.06 دلار در سال 1389/2010 تا 71 هزار دلار در سال 1403/2024 تجربه کرده است. همین اتفاق بازار رمزارز را به یک فرصت سرمایه‌گذاری جذاب در دنیا تبدیل کرد.
شکل 12: روند تغییرات قیمت بیت‌کوین بر حسب دلار از سال ۱۳۸۹/۲۰۱۰ تا ۱۴۰۲/۲۰۲۴[9]
ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست و خصوصاً به علت ارزانی نسبی انرژی برق در ایران نسبت به سایر کشورهای دنیا و در مقابل شرایط متلاطم اقتصادی، استقبال از استخراج و معامله رمزارز بالا بوده است. طبق برخی برآوردها، تا پایان شهریور 1402، 15 میلیون نفر در ایران صاحب رمزارز بوده‌اند.[10] علاوه‌براین، پلتفرم‌های مجاز ایرانی معامله و خرید و فروش رمزارز نیز در سال‌های اخیر گسترش یافته‌اند.
البته از حیث فقهی حکم استخراج، خرید و فروش ارز دیجیتال طبق نظر رهبر انقلاب تابع قوانین و مقررات نظام جمهوری اسلامی ایران است.[11]
اما با همه این اوصاف باید توجه داشت طبق تخمین‌ها تا سال 1402/2023، بیت‌کوین به عنوان محبوب‌ترین رمز ارز جهان، فقط 106 میلیون نفر کاربر و دارنده داشته و تعداد تراکنش‌های روزانه در آن حدود 270 هزار عدد است.[12] این در حالیست که برای مثال فقط در خرداد 1401 تعداد تراکنش روزانه شبکه بانکی ایران بیش از 114 میلیون بوده است![13]
موضوعی که نشان می‌دهد که این فناوری رمزارز علی‌رغم حجم بازار بزرگ ۱۰۰۰ میلیارد دلاری[14] در سال ۱۴۰۲/2023 (در همین سال بودجه نظامی آمریکا ۸۵۸ میلیارد دلار بوده است) هنوز تا مقیاس‌‌پذیری کاربری گسترده جهانی فاصله زیادی دارد.
شکل 13: نتایج پیمایش درباره «استفاده یا عدم استفاده از رمزارزها» دربرخی کشورها[15] (سال ۱۳۹۷/ 2018)
ضمن اینکه چالش دیگر بیت‌کوین و اغلب رمزارزهای دیگر، «نهنگ‌ها» هستند؛ یعنی افرادی که حداقل بالای 10 هزار بیت‌کوین در کیف دیجیتال خود دارند. این افراد محدود و ناشناس، با در اختیار داشتن سهم بالایی از بیت‌کوین، عملاً با تصمیمات خود این بازار را کنترل می‌کنند.[16] این موضوع خصوصاً با توجه به بدون پشتوانه بودن اغلب رمزارزها، ریسک سرمایه‌گذاری در آنرا بالا می‌برد و آنرا شبیه به نوعی قمار می‌کند.
[1] Cryptocurrency
[2] Bitcoin
[3] IOTA
[4] Byteball
[5] https://www.forbes.com/advisor/au/investing/cryptocurrency/different-types-of-cryptocurrencies-explained/
[6] Double-spending
[7] Proof-of-work
[8] به خاطر همین برخی ارزهای دیجیتال در حال توسعه روش‌های جایگزین الگوریتم «اثبات کار» بیت‌کوین، مثل الگوریتم «اثبات سهام» (Proof-of-stake) در رمز ارز «اتریوم» هستند.
[9] https://arzdigital.com/coins/bitcoin/
[10] https://irannewspaper.ir/8417/1/85370
[11] https://www.leader.ir/fa/content/25476
[12] https://buybitcoinworldwide.com/how-many-bitcoin-users
[13] https://karafarinnews.ir/news/6316
[14] https://coinmarketcap.com/currencies/bitcoin/
[15] https://www.statista.com/chart/15137/how-many-consumers-own-cryptocurrency/
[16] https://www.investopedia.com/terms/b/bitcoin-whale.asp
